غزل پست‌مدرن

غزل پست‌مدرن به جنبشی ادبی اشاره دارد که در دههٔ هفتاد شمسی در ایران آغاز شد. جریانی ادبی که ادعا دارد توانسته‌است اندیشهٔ پست‌مدرن و قالب‌های سنتی شعر فارسی را با یکدیگر تلفیق کند. این اشعار معمولاً از دیدگاه اندیشگانی به شدت تحت تأثیر فیلسوفان، زبان‌شناسان و جامعه‌شناسان پست‌مدرن قرار دارند، اما در قالب‌های موزون و مقفای فارسی مانند غزل، مثنوی، چهارپاره و… سروده می‌شوند.

این جریان در ابتدا تحت تأثیر اشعار زبانگرای رضا براهنی قرار داشت، اما در سال‌های بعد، از آن فاصله گرفت. همچنین با گذشت زمان و گسترش فضای مجازی، مخاطبان بسیاری پیدا کرد و جشنواره‌ها، مجلات و کارگاه‌هایی تخصصی با نام غزل پست‌مدرن برگزار شدند که به گسترش بیشتر آن در بین نسل جوان کمک کردند. زبان عریان، عصیانگری و پرداختن به موضوعاتی که در جامعه تابو محسوب می‌شدند، باعث شد که در بین نسل جوان و هنرمندان پیشرو طرفدارانی سرسخت پیدا کند؛ اما در عین حال، موجب واکنش شاعران سنتی و بخش محافظه‌کار جامعه شد.

شاعران غزل پست‌مدرن و آثارشان، در دوره‌های مختلف با محدودیت‌های زیادی از طرف وزارت ارشاد و نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران روبرو بوده‌اند. این فشارها از سانسور و غیرقابل چاپ اعلام شدن کتاب‌ها و توقیف نشریات آغاز می‌شد و در موارد بسیاری به برخوردهای شدید مانند دستگیری، زندان و شلاق می‌رسید. بسیاری از کتاب‌های غزل پست‌مدرن در ایران ممنوعه هستند و به صورت زیرزمینی به فروش می‌رسند یا در فضای مجازی به شکل رایگان عرضه می‌شوند.

بسیاری مهدی موسوی و آثارش را آغازگر این جریان می‌دانند اما منتقدانی هم هستند که برآیند تلاش‌های شاعران دههٔ هفتاد را در این مسئله دخیل می‌دانند. آثار مهدی موسوی در ایران بسیار پرفروش بوده و بسیاری از کارهای او توسط خوانندگان مختلف فارسی‌زبان اجرا شده‌است. وی با برگزاری کارگاه‌های ادبی در دههٔ هفتاد و هشتاد به پرورش نسل دوم شاعران غزل پست‌مدرن کمک شایانی کرد.

غزل پست‌مدرن در طیف‌های مختلف، مخالفان سرسختی دارد. از جامعه‌شناسانی که هنوز شرایط جامعهٔ ایران را برای ورود هنر پست‌مدرن مناسب نمی‌دانند تا طیف‌های مختلف وابسته به حکومت که به زبان عریان یا مسائل اجتماعی و سیاسی مطرح شده در اشعار، نقد دارند. عده‌ای از شاعران سنتی نیز با این جنبش مخالف بوده و آن را انحرافی آشکار از شعر کلاسیک فارسی و میراث پیشینیان می‌دانند.

غزل پست‌مدرن در دهه ی هشتاد توانست در کشورهای دیگر فارسی‌زبان مانند افغانستان و تاجیکستان نیز گسترش پیدا کند و مورد استقبال نسل جوان این کشورها قرار گرفت. هم‌اکنون نیز غزل پست‌مدرن در این کشورها با پاره‌ای تفاوت‌ها به صورت جدی دنبال می‌شود.

تاریخچه
با توجه به ادعای مقالات و مانیفست‌های بنیان‌گذاران این جریان، غزل پست‌مدرن به صورت پراکنده و غیررسمی از گذشته در شعر فارسی وجود داشته‌است.[۱۷][۱۸] اما آنچه ما امروز به عنوان جریان غزل پست مدرن می‌شناسیم، از اواسط دههٔ هفتاد آغاز شد.[۱۹] هم‌زمانی بازشدن فضای فرهنگی جامعه[۲۰][۲۱] با ورود اینترنت به ایران، به شاعران و نویسندگان جوان اجازه داد تا آثار خود را با سانسوری به‌مراتب کمتر عرضه کنند[۲۲][۲۳] و همچنین آثار پیشرویی که در نشریات و روزنامه‌ها جایی نداشتند، مخاطب خود را در فضای مجازی پیدا کنند.[۲۴][۲۵]

برخی از نظریات، با بررسی شباهت‌های رمانتیسیسم حاکم بر شعر دههٔ سی ایران و غزل پست‌مدرن، بیان می‌کنند که همان‌گونه که اتفاقات پس از کودتای ۲۸ مرداد، به سرخوردگی هنرمندان آن زمان و سوق دادن آن‌ها از آرمان‌شهر ذهنی به فجایع اجتماعی منجر شد؛ غزل پست‌مدرن نیز واکنشی نسبت به جنگ هشت سالهٔ ایران و فجایع آن است، با رویکردی متفاوت و تکنیک‌محور.[۲۶]

در واقع اگر داداییسم و سوررئالیسم، واکنش هنرمندان به جنگ جهانی اول در اروپا بود،[۲۷] می‌توان رواج هنر پست‌مدرن در آمریکا را نیز به واکنش هنرمندان به جنگ جهانی دوم و جنگ ویتنام مرتبط دانست.[۲۸] با همین استدلال، جریان‌های شعر زبان‌گرا و غزل پست‌مدرن می‌توانند واکنش هنرمندان به جنگ هشت سالهٔ ایران و عراق و تبعات ناشی از آن، تلقی شوند.[۲۹] شاید از همین رو است که خوانش جدیدی از جنگ، سوژهٔ بخش قابل ملاحظه‌ای از غزل‌های پست‌مدرن بوده‌است.[۳۰][۳۱][۳۲]

منتقدانی نظیر محمد حسینی مقدم این جریان را به سه دورهٔ آغاز و تجربه‌گرایی، تثبیت و تئوریزه شدن، گسترش و همه‌گیری تقسیم می‌کنند، که از جدا شدن این جریان از غزل روایی (غزل فرم)، آغاز شده و به همه‌گیر شدن آن در کشور می‌رسد.[۳۳]

ریشه‌یابی غزل پست‌مدرن و آغاز آن در دههٔ هفتاد شمسی

مهدی موسوی و فاطمه اختصاری
در جلسهٔ پرسش و پاسخ در استکهلم

اگرچه بسیاری از منتقدین و بنیان‌گذاران این جریان، اولین جرقه‌های آن را مربوط به قرن‌ها قبل و تجربه‌هایی در اشعار مولانا، حافظ و حتی شعر دورهٔ مشروطه می‌دانند؛[۳۴][۳۵] اما بی‌گمان مهم‌ترین عامل شکل‌گیری این جریان، تجربه‌های رضا براهنی در دههٔ هفتاد شمسی و آثاری همچون خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟ بوده‌است.[۳۶]

برخی از منتقدین، سید مهدی موسوی را بنیان‌گذار و «پدر غزل پست‌مدرن» تلقی می‌کنند[۳۷][۳۸][۳۹] و مقالات بسیاری به بررسی تأثیر او، کارگاه‌ها و شعرش در شکل‌گیری این جریان پرداخته‌اند.[۴۰][۴۱] هرچند برخی از مقالات نیز این بنیان‌گذاری را رد کرده یا به آن نقدهایی وارد کرده‌اند.[۴۲]

او در نیمهٔ دوم دههٔ هفتاد شمسی، با چاپ مجموعهٔ زیرزمینی فرشته‌ها خودکشی کردند و مقالاتی نظیر «تبارشناسی غزل پست‌مدرن»، «شناسه‌های غزل پست‌مدرن» و «جستاری در غزل امروز» و همچنین برگزاری کارگاه‌های ادبی[۴۳][۴۴] در شهرهایی نظیر مشهد، کرج، شاهرود، تهران و… نقش مهمی در ایجاد و گسترش این جریان داشته‌است.[۴۵][۴۶]

غزل پست‌مدرن در سال‌های آغازین خود، شامل آثاری رادیکال اما پراکنده می‌شد که بیش از آنکه تحت تأثیر شعر نئوکلاسیک باشد، سعی می‌کرد تجربه‌های شاعران شعر آزاد زبانگرای آن روزگار را، در قالب‌های شعر کلاسیک فارسی پیاده کند.[۴۷] این اشعار، در آن سال‌ها تحت عناوینی نظیر «غزل متفاوت»، «غزل متفاوط» و «غزل پیشرو» نیز سروده می‌شد،[۴۸] اما در دههٔ هشتاد شمسی اتفاق‌نظری بین منتقدین و شاعران این جریان برای استفاده از ترکیب «غزل پست‌مدرن» ایجاد شد.[۴۹][۵۰]

در آن سال‌ها غزل پست‌مدرن جریانی به‌شدت نخبه‌گرا با مخاطبانی محدود بود و با مخالفت‌های گسترده‌ای در بین هواداران شعر سنتی و همچنین حاکمیت روبرو بود. تقریباً اکثر مجموعه‌های غزل پست‌مدرن در دههٔ هفتاد و هشتاد، موفق به کسب مجوز از وزارت ارشاد نمی‌شدند که علل این مسئله در مصاحبه‌های شاعران این جریان، مباحث فلسفی و نقد فراروایت‌ها، بیان بی‌پرده و دایرهٔ واژگانی وسیع و بدون سانسور، بررسی مسائل و مشکلات اجتماعی، و همچنین مخالفت ممیزان وزارت ارشاد با هر جریان پیشرو عنوان شده‌است.[۵۱][۵۲]

گسترش و همه‌گیری در دههٔ هشتاد و نود شمسی

جلد کتاب
«گریه روی شانهٔ تخم مرغ»
با گسترش فضای مجازی و وبلاگ‌نویسی فارسی،[۵۳] غزل پست‌مدرن با عبور از سد سانسور یا دور زدن آن به روش‌های گوناگون، توانست به مخاطب عرضه شود و در فضای مجازی طرفداران زیادی را کسب کرد.[۵۴][۵۵] انتخاب وبلاگ‌های شاعران غزل پست‌مدرن نظیر مهدی موسوی، فاطمه اختصاری و… به عنوان محبوب‌ترین وبلاگ‌های فارسی در جشن‌های پرشین‌بلاگ، بازتاب‌های گوناگونی را در خبرگزاری‌ها و نشریات داشت.[۵۶][۵۷]

در سال‌های بعدی، برگزاری اولین جشنوارهٔ کشوری غزل پست‌مدرن و چاپ منتخبی از اشعار در مجموعه‌ای به نام گریه روی شانهٔ تخم مرغ (با داوری فاطمه اختصاری و مونا زنده‌دل و با مقدمهٔ محمدعلی بهمنی)،[۵۸] چاپ اولین نشریهٔ تخصصی غزل پست‌مدرن با نام همین فردا بود،[۵۹] و همچنین به چاپ رسیدن برخی از کتاب‌های شاعران این جریان پس از سال‌ها توقیف،[۶۰] به محبوبیت و همه‌گیری بیشتر «غزل پست‌مدرن» کمک کرد؛ هرچند خود مهدی موسوی اعتقاد دارد که این استقبال به علت نوجویی و هماهنگ بودن غزل پست‌مدرن با خواسته‌های نسل جدید مخاطبان از ادبیات فارسی بوده‌است.[۶۱][۶۲]

استقبال از این اشعار، باعث گرایش خوانندگان نسل جدید به همکاری با شاعران غزل پست‌مدرن شد. همکاری شاعران این جریان با خوانندگانی نظیر آرش سبحانی،[۶۳] شاهین نجفی،[۶۴] محسن نامجو،[۶۵] شادی امینی،[۶۶] نوید زردی،[۶۷] آریا آرام نژاد[۶۸] و… باعث شد مخاطبان گسترده‌تری با غزل پست‌مدرن آشنا شوند و علاقه‌مندان به این جریان در جامعه گسترش پیدا کنند. این استقبال در سال‌های بعد نیز ادامه پیدا کرد و به تأثیرگذاری جریان غزل پست‌مدرن بر دیگر شاخه‌های ادبی نظیر ترانه و استفاده از تکنیک‌های این جریان در آثار ترانه‌سریان انجامید.[۶۹][۷۰][۷۱]

فشارها، دستگیری‌ها و حواشی
انتشار بسیاری از مجموعه‌های غزل پست‌مدرن به صورت زیرزمینی بوده[۷۲] یا در صورت دریافت مجوز نشر، به‌سرعت از بازار جمع شده‌اند.[۷۳][۷۴][۷۵] نشرهایی مانند سخن‌گستر، نصیرا و… به خاطر چاپ کتاب‌های غزل پست‌مدرن، با وجود اِعمال سانسور و داشتن مجوز از وزارت ارشاد، در نمایشگاه کتاب بسته شدند.[۷۶][۷۷] بابک اباذری، مسؤول نشر نصیرا، پس از گذشت چند ماه از چاپ کتاب مهدی موسوی و توقیف آن در نمایشگاه کتاب، در دریا غرق شد و درگذشت.[۷۸]

در سال‌های اخیر بسیاری از شاعران جریان غزل پست‌مدرن نظیر مهدی موسوی،[۷۹] فاطمه اختصاری،[۸۰] محمد بم،[۸۱] محمدرضا حاج رستم بگلو[۸۲] و… توسط نهادهای امنیتی دستگیر و به زندان‌های طویل‌المدت محکوم شده‌اند. همچنین بسیاری از شاعران و ترانه‌سرایان جوان غزل پست‌مدرن، توسط نهادهای امنیتی احضار شده و تحت فشار قرار گرفته‌اند.[۸۳][۸۴]

برخورد با شاعران غزل پست‌مدرن، محدود به دستگیری نبوده‌است و می‌توان به فشارهای گوناگونی نظیر حملهٔ گسترده در شبکه‌های اجتماعی، تخریب و توهین در وب‌سایت‌ها و برنامه‌های تلویزیونی و… به عنوان بخش دیگری از مشکلات شاعران غزل پست‌مدرن اشاره کرد.[۸۵][۸۶]

تعاریف و ویژگی‌ها

اولین بار در دههٔ هفتاد شمسی بود که منتقدان، اصطلاح «غزل پست‌مدرن» را برای اشاره به غزل‌های پیشرویی استفاده کردند که از لحاظ زبانی و ساختاری با اشعار کلاسیک بسیار متفاوت بودند و از دیدگاه تفکر و تکنیک، شباهت‌های انکارناپذیری با جریان شعری پست‌مدرن داشتند.[۸۷][۸۸] بنیان‌گذاران این جریان، آن را اجرای شعر پست‌مدرن در قالب‌های کهن فارسی و نوعی تلفیق و کلاژ می‌دانند.[۸۹] دو علت اصلی برای این تلفیق و ایجاد این جریان بیان شده‌است: بازتاب وضعیت ناسازگار انسان امروز در جامعه‌ای در حال تجربهٔ مدرنیزاسیون وارداتی[۹۰][۹۱] و همچنین نوعی بازگشت آگاهانه به گذشته[۹۲] که در ابتدای پیدایش هنر پست‌مدرن در معماری نیز اتفاق افتاده بود.[۹۳][۹۴] از نظر مهدی موسوی، قالب غزل با توجه به محدودیت‌هایی که از آن برخوردار است (نظیر وزن، قافیه، ردیف، تعداد ابیات و…)، ماکت کوچکی از جهان مدرن است که هنرمند همواره با نظم و قاعده‌مندی آن درگیر بوده‌است و غزل پست‌مدرن دوربینی است که این جدال همیشگی را تصویر می‌کند.[۹۵]

با آن که هیچ مانیفستی تا به امروز برای این جریان داده نشده‌است، اما شاعران آن بر روی این کلیت به توافق رسیده‌اند که «غزل پست‌مدرن»، سرودن شعر در یکی از قالب‌های کلاسیک است درحالی‌که محتوای غالب بر اثر، به اندیشهٔ پست‌مدرن تعلق داشته باشد.[۹۶] البته با توجه به گستردگی و پیچیدگی مفهوم پست‌مدرن و تفاوت آرایی که در بین نظریه‌پردازان آن در جهان وجود دارد،[۹۷] شاهد غزل‌های پست‌مدرن با رویکردهایی کاملاً متفاوت هستیم که در ظاهر به یکدیگر شباهت چندانی ندارند. نقد «روایت‌های کلان» نظیر علم، عقل، دین، مارکسیسم و… از مفاهیم پست‌مدرنی است که در بسیاری از آثار این جریان دیده می‌شود.[۹۸][۹۹][۱۰۰] همچنین مفاهیمی مثل نسبی‌گرایی اخلاقی، به نوع روایت و شخصیت‌پردازی‌های موجود در غزل پست‌مدرن، شکلی متفاوت از اشعار پیش از خود داده‌است.[۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳]

عنوان جریان
در دههٔ هفتاد، عناوین گوناگونی برای این اشعار و تلفیق اندیشهٔ پست‌مدرن با قالب‌های کلاسیک پیشنهاد شد،[۱۰۴][۱۰۵] اما در نهایت منتقدان بر استفاده از اصطلاح «غزل پست‌مدرن» توافق داشتند و در سال‌های پس از آن، نام‌های دیگر به فراموشی سپرده شدند یا کارکردی متفاوت پیدا کردند.[۱۰۶]

یکی از مسائلی که ذهن منتقدان را در این سال‌ها به خود مشغول کرده‌است، متناقض‌نما بودن ترکیب «غزل پست‌مدرن»، به خاطر محدودیت‌ها و نظم موجود در قالب‌های کلاسیک فارسی و قواعد حاکم بر عروض و قافیه است که با نظم‌گریزی و هنجارشکنی هنر پست‌مدرن ظاهراً در تضاد است.[۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹][۱۱۰] شاعران غزل پست‌مدرن، به این سؤال، پاسخ‌های متفاوتی داده‌اند:

عده‌ای اعتقاد دارند، زندگی انسان امروز، سرشار از موقعیت‌ها و وضعیت‌های پارادوکسیکال است و این جریان شعری، تنها بازنمودی از جهان پیرامون است. آن‌ها غزل پست‌مدرن را نمادی از انسانی درگیر با مظاهر مدرنیته می‌دانند که با کت‌وشلوار برای خرید کله‌پاچه می‌رود یا در آپارتمان ۴۰ متری‌اش پیتزای قرمه‌سبزی می‌خورد.[۱۱۱] این گروه با استناد به جمله‌ای از ژاک دریدا که می‌گوید «ساختارشکنی، بدون پذیرش یک ساختار، اساساً بی‌معناست»، اتفاقاً بستری مدرن و قاعده‌مند را برای شورش علیه آن و خلق شعر پست‌مدرن ضروری می‌دانند[۱۱۲][۱۱۳] و اعتقاد دارند جریان «غزل پست‌مدرن»، می‌تواند بهترین قالب برای بازتاب دغدغه‌های هنرمندانی باشد که کشور آن‌ها در حال تجربهٔ مدرنیتهٔ وارداتی است و این جریان، بازتاب تعارض فرم و محتوا در جهان پیرامون است.[۱۱۴][۱۱۵]

در مقابل، عده‌ای دیگر از شاعران این جریان اعتقاد دارند که در تفکر نسبی‌گرای پست‌مدرن‌ها، چیزی به نام تناقض یا تضاد وجود ندارد، زیرا نه تنها نگرش به جهان از حالت دو دویی، به وضعیتی طیفی بدل می‌شود و کلماتی مثل زیبا، زشت، گرم، سرد، منظم، نامنظم و… معنای سنتی خود را از دست می‌دهند، بلکه هر مقایسه و قضاوتی در جهان پست‌مدرن بی‌معنا خواهد بود.[۱۱۶] در این جهان، نه تنها غزلِ چارچوب‌محور می‌تواند حامل اندیشهٔ پست‌مدرن باشد، بلکه هر صفت یا ویژگی یا امری از معنایی قطعی طفره می‌رود. با این دیدگاه، متناقض دانستن غزل پست‌مدرن، حاصل یک نقد مدرنیستی است و حاکی از عدم درک سوژه و ابزار شناسایی آن.[۱۱۷][۱۱۸][۱۱۹] البته تعدادی از اندیشمندان پست‌مدرن نظیر ایهاب حسن، در نظرات متأخر خود، نسبی‌گرایی مطلق را رد کرده و پاره‌ای تقابل‌ها را به صورت لغزنده و مملو از استثنا قبول کرده‌اند.[۱۲۰]

در ترکیب «غزل پست‌مدرن»، واژهٔ «غزل» به‌عنوان مجاز جزء از کلِ تمام قالب‌های کلاسیک و مقید به رعایت وزن و قافیه قرار گرفته‌است؛[۱۲۱][۱۲۲] پس با این تعریف، «غزل پست مدرن» می‌تواند در قوالبی جز غزل، نظیر مثنوی، چهارپاره، مسمط و… نیز سروده شود.[۱۲۳] در سال‌های اخیر، گرایش به قالب‌های ترکیبی و ابداعی در بین شاعران این جریان، بیشتر به چشم می‌خورد.[۱۲۴][۱۲۵]

همچنین از دیدگاه نشانه‌شناختی، غزل، ‭ ‬قالبی‭ ‬محدود و قاعده‌مند‭ ‬از‭ ‬نظر‭ ‬تعداد‭ ‬ابیات، ‭ ‬مضمون، ‭ ‬وزن، ‭ ‬قافیه، ‭ ‬ردیف‭ ‬و… است. این ویژگی‌ها می‌تواند غزل را به نمادی از‭ ‬فرایند‭ ‬یکسان‌سازی‭ ‬جهان‭ ‬مدرن بدل کند؛ ‭ ‬جایی‭ ‬که‭ ‬زنگ‭ ‬کارخانه‌ها، رسانه‌های جمعی، صنعت مُد و… در حال تهی کردن انسان‌ها از هویت‌های فردی خود هستند. انسان مدرنی که تنها در تأیید جامعه و دیگران معنا پیدا می‌کند، همان‌گونه که شاعر غزل کلاسیک هر چه بیشتر به قاعده‌ها تن بدهد، غزلی موفق‌تر شکل گرفته‌است.[۱۲۶]

قالب «غزل»، در دههٔ هفتاد، رایج‌ترین قالب شعری در بین شاعران غزل پست‌مدرن بود[۱۲۷][۱۲۸] اما با آغاز دههٔ هشتاد، قالب چهارپاره بسیار محبوب شد و مورد استقبال قرار گرفت.[۱۲۹] در دههٔ نود، نمی‌توان قالب خاصی را به‌عنوان رایج‌ترین قالب «غزل پست‌مدرن» نام برد، اما می‌توان به گسترش به‌کارگیری قالب‌های جدید، در آثار شاعران جوان اشاره کرد.[۱۳۰]

تکنیک‌های رایج
به نظر می‌آید که رواج شعر زبانگرا در ایران در دههٔ هفتاد شمسی، تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری غزل پست مدرن داشته‌است.[۱۳۱][۱۳۲][۱۳۳] تکنیک‌های مختلفی برای اشعار این جریان در دوره‌های مختلف نام برده شده‌است که از مطرح‌ترین آن‌ها می‌توان چندصدایی، نگاه غیرخطی به زمان، فرم‌های پیچیده، ترفندهای زبانی،[۱۳۴][۱۳۵] طنز و آیرونی،[۱۳۶][۱۳۷] گروتسک،[۱۳۸] فاصله‌گذاری بین راوی و مؤلف و… را نام برد.[۱۳۹]

بسیاری از شاعران غزل پست‌مدرن در مقالات و مصاحبه‌های خود تأکید کرده‌اند که ویژگی‌های تکنیکی مرسوم در غزل پست‌مدرن، تنها نتیجهٔ تعامل با محتوای پست‌مدرن اثر بوده‌است و استفاده از این تکنیک‌ها، شعری با اندیشهٔ سنتی را پست‌مدرن نمی‌کند.[۱۴۰][۱۴۱] همان‌گونه که ممکن است شعری دارای این تکنیک‌ها نباشد، اما به علت دارا بودن قالب کلاسیک و اندیشهٔ پست‌مدرن، «غزل پست‌مدرن» تلقی شود.[۱۴۲] تفاوت‌های بسیار میان تکنیک‌های رایج در شعر دههٔ هشتاد و نود (با وجود وحدت محتوایی)، می‌تواند این نظریه را تأیید کند.[۱۴۳]

ترفندهای زبانی
«لودویگ ویتگنشتاین» عبارت فلسفی «بازی زبانی» را برای رد کردن مفهوم «ذات زبان» و «شباهت تصویر ذهنی» و برای ترسیم تعریفی جدید از زبان به کار می‌برد. از دیدگاه او هر بازی زبانی با شکلی از زندگی تطبیق داشته و درک آن، مستلزم شرکت در آن شکلی از زندگی است که بازی زبانی موردنظر در بستر آن اتفاق می‌افتد. مشخص است که اگر شاعری زبان را ابزار نداند و به دخالت کاربر زبان در شکل‌گیری زبان اعتقاد داشته باشد، نوع نگاه و عملکرد او متفاوت خواهد بود.

ترفندهای زبانی مجموعه‌ای از دستکاری‌های در زبان معیار است که یک شاعر یا نویسنده برای خلق موقعیت‌های جدید عاطفی یا معنایی از آن استفاده می‌کند.[۱۴۴] خروج از زبان معیار ممکن است در سه بخش واج، کلمه و جمله رخ دهد که در هر کدام از این سه بخش، با روش‌ها و تکنیک‌های مختلفی از ترفندهای زبانی روبرو می‌شویم.[۱۴۵][۱۴۶] معروف‌ترین شکل از ترفندهای زبانی، ساختن مصادر جعلی از اسامی است.[۱۴۷] این شیوه را حتی شاعران کلاسیکی نظیر طرزی افشار، فوقی یزدی، ایرج میرزا و… تحت لوای «صنعت تزریق» برای مطایبه یا متفاوت‌نویسی در اشعارشان استفاده می‌کردند[۱۴۸][۱۴۹] که با آنچه امروز در غزل پست‌مدرن جریان دارد، کاملاً متفاوت است.[۱۵۰][۱۵۱]

برخی از منتقدان، ریشهٔ «ترفندهای زبانی» را در «زبان‌پریشیِ» اشعار براهنی و باباچاهی جستجو می‌کنند،[۱۵۲] اما برخی آن را تحت تأثیر نظریهٔ ویتگنشتاین و راهکاری برای مقاومت و به هم زدن مناسبات قدرت می‌دانند که از طریق زبان اعمال می‌شود.[۱۵۳] بنیان‌گذاران این جریان از ترفندهای زبانی به عنوان نتیجهٔ بازآفرینی واقعیت‌های موجود و ملموس که هنوز فرصت حضور در کلمات و نحو موجود را نیافته‌اند، یاد می‌کنند و آن را حرکتی در سطح برای شکستن ساختارها نمی‌دانند.[۱۵۴][۱۵۵]

آیرونی و گروتسک
آیرونی اصطلاحی است که در زبان فارسی از معادل‌سازی با صنایع ادبی ادبیات فارسی طفره رفته‌است. بسیاری آن را طنز، طعنه، کنایه، تجاهل‌العارف و… ترجمه کرده‌اند و گویا همهٔ این‌ها هست و هیچ‌کدام نیست. در این شکی نیست که آیرونی با مفاهیمی نظیر دورویی، ریا و کنایه در ارتباط نزدیک است و منتقدان مختلف از آن با عناوینی نظیر نعل وارونه، وارونه‌سازی، طنز، کنایه، تسخر و ریشخند خشک یاد کرده‌اند. اگرچه آیرونی در ادبیات مدرن نیز به چشم می‌خورد، اما در شعر و داستان پست‌مدرن به‌طور گسترده برای بازتاب نگاه شوخ‌طبعانه و کنایه‌آمیز پست‌مدرن‌ها به جهان، از این تکنیک استفاده شده‌است.[۱۵۶]

همین مشکل برای معادل سازی واژهٔ گروتسک نیز وجود دارد. بعضی از منتقدین آن را طنز تلخ و بعضی دیگر محل تلاقی دو ژانر وحشت و طنز می‌دانند.[۱۵۷] این ویژگی‌های کاریکاتوری و نابهنجاری‌های معنایی نیز در بسیاری از غزل‌های پست‌مدرن دیده می‌شود که حاصل بازیگوشی خاص شاعران پست‌مدرن در ابداع و همچنین نگاه و جهان‌بینی فیلسوفان پست‌مدرن است.[۱۵۸]

استفادهٔ بسیار از این دو تکنیک باعث شده که منتقدینی نظیر ابراهیم نبوی بعضی از آثار غزل پست‌مدرن را تحت عنوان طنز و با ملاک‌های این ژانر ادبی بررسی کنند.[۱۵۹][۱۶۰] هرچند نگاه شوخ‌طبع و استهزاگر ادبیات پست‌مدرن، بیش از آنکه حاصل تعلق خاطرش به طنز باشد، نتیجهٔ نگاه فلسفی آن در نقد مدرنیسم و مدرنیته است.[۱۶۱][۱۶۲] درواقع «به ریشخند گرفتن جهان» و «بازی» دو روش برخورد فلسفی انسان معاصر در مواجهه با شکست فراروایت‌هایی نظیر علم، عقل، مذهب و کمونیسم است.[۱۶۳][۱۶۴]

بینامتنیت
ژولیا کریستوا در توضیح نظریهٔ بینامتنیت، شکل‌گیری هر متنی را برپایهٔ متن‌های پیش از خود می‌داند و هیچ متنی را مستقل تلقی نمی‌کند. رولان بارت این نظریه را گسترش داده و با «بینامتنیت خوانشی» تلاش می‌کند برای رمزگشایی به سراغ متن‌های مادر و پیشین برود. در همین مسیر است که بارت اصالت و جایگاه مؤلف را مورد شک قرار داده و به نظریاتی مثل مرگ مؤلف می‌رسد که در ادبیات و نقد پست‌مدرن، جایگاه ویژه‌ای دارد.

در مجموعه‌های غزل پست‌مدرن بارها به ارجاع به متون پیش از خود برمی‌خوریم.[۱۶۵][۱۶۶] این ارجاعات بیرون‌متنی بسیار فراتر از صنایع ادبی کلاسیک نظیر اقتباس و تضمین بوده و درواقع متنی را وارد جهان متنی دیگر می‌کند.[۱۶۷] بینامتنیت در این آثار صرفاً به معنی تأثیر و تأثر اشعار از یکدیگر نبوده و با تکنیک‌های رایج دیگر این جریان مثل زمان‌پریشی، پارانویا و… پیوندی ناگسستنی دارد.[۱۶۸][۱۶۹]

خروج از قواعد غزل سنتی
شاعران غزل پست‌مدرن در بسیاری موارد از اصول اولیهٔ غزل کلاسیک پیروی نمی‌کنند و این اتفاق را حاصل تعامل فرم و محتوا می‌دانند نه صرفاً یک ساختارشکنی یا عصیان علیه قالب‌های کلاسیک.[۱۷۰][۱۷۱] این قاعده‌شکنی‌ها در وزن، قافیه، قالب، شکل نوشتاری و… می‌تواند رخ دهد.[۱۷۲] بعضی از این اشعار، حتی به شکل سنتی غزل نوشته نشده‌اند و شاهد اثری هستیم که در ظاهر ممکن است شبیه یک کار سپید یا نیمایی باشد.[۱۷۳]

اپیزودیک کردن قالب، ناتمام ماندن مصرع‌ها، خروج از وزن و قافیه و مسائلی از این دست، اگرچه برای اولین بار در غزل پست‌مدرن اتفاق نیفتاده است،[۱۷۴] اما این جریان با صورت‌بندی این قاعده‌شکنی‌ها و محدود کردن آن به داشتن دلیلی در محتوا و متن اثر، توانست آن را به نام خود ثبت کند،[۱۷۵][۱۷۶] هرچند کثرت استفاده از این تکنیک در بین شاعران غزل پست‌مدرن نیز در منسوب کردن «قاعده‌شکنی» به این جریان، بی‌تأثیر نبود.[۱۷۷][۱۷۸]

معناگریزی
نظریات براهنی در دههٔ هفتاد مبنی بر حذف اولویت معنایی از شعر، برای شناخت صحیح و عمیق از زبان شعر،[۱۷۹] بر غزل پست‌مدرن و مقولهٔ زبان و معنا در آن، تأثیر بسزایی گذاشت و به یکی از اصلی‌ترین راهبردهای شعری آن‌ها بدل شد.[۱۸۰] این آثار با تأکید بر «چطور گفتن» به جای «چه گفتن»، محوریت خود را از معنا به سمت زبان می‌برند که به شراکت بیشتر مخاطب در ایجاد لایه‌های معنایی و تأویل‌پذیری اثر می‌انجامد. آثاری از این دست، در واقع دارای تکثر معنایی می‌شوند، نه بی‌معنایی.[۱۸۱]

مفهوم معناگریزی در غزل پست‌مدرن، توسط برخی از منتقدان و شاعران به بی‌معنایی تعبیر شده‌است.[۱۸۲] درحالی‌که این دو اصطلاح کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند و بسیاری از اشعار معناگریز دارای لایه‌های محتوایی فراوان هستند.[۱۸۳] درواقع معناگریزی تأخیر و تکثر معنا است نه از بین رفتن آن[۱۸۴][۱۸۵] و از اشعار مولانا[۱۸۶] تا بیدل[۱۸۷] تا غزل پست‌مدرن[۱۸۸] در آثار شاعران فارسی دیده می‌شود.

ارتباط عمودی و یکپارچگی
در غزل کلاسیک، معمولاً ابیات شعر، دارای استقلال معنایی و تصویری بوده و اثر دارای ساختار عمودی نبود، از این رو غزل با حذف و اضافه کردن و جابجایی ابیات، لطمهٔ چندان زیادی نمی‌دید.[۱۸۹] در دورهٔ معاصر تلاش‌های زیادی صورت گرفت تا با استفاده از روایت‌های داستانی، به غزل نیز ساختاری یکپارچه داده شود؛ همان‌گونه که از قرن‌ها قبل، در قالب‌هایی مانند مثنوی و قطعه، این ارتباط عمودی را به علت ساختار روایی سراغ داشته‌ایم.[۱۹۰]

در دههٔ هفتاد، در ادامهٔ همان تلاش‌ها، غزل‌های داستانی و سینمایی رونق گرفتند که هم در آثار شاعران نئوکلاسیک مانند سیمین بهبهانی و هم در آثار شاعران پست‌مدرن مانند محمدعلی پورشیخعلی نمونه‌های بسیاری دیده می‌شود.[۱۹۱] دیالوگ‌نویسی، شخصیت‌پردازی، پیرنگ داستانی و… از عناصر مشترک در میان این اشعار است.[۱۹۲][۱۹۳] اما غزل پست‌مدرن حتی بدون روایت داستانی هم نگاهی یکپارچه به قوالب کلاسیک ازجمله غزل دارد. درواقع به جای داستانی منظوم با یک کلیت پیوسته روبرو هستیم که دارای اجزایی نامشخص و دارای ارزش یکسان است؛ برخلاف غزل کلاسیک که با کلیتی ناپیوسته روبرو بودیم که دارای عناصری با نظام ارزشگذاری متفاوت نظیر شاه‌بیت، حسن مطلع و… بود.[۱۹۴]

نقیضه‌سرایی
نقیضه یکی از ژانرهای ادبی بوده که از دیرباز در شعر و ادبیات وجود داشته و آثار بسیاری با استفاده از آن خلق شده‌اند. این تقلید طنزگونه، در ادبیات پست‌مدرن، تکنیکی رایج است که ریشه‌های آن به نگاه شوخ‌طبعانهٔ پست‌مدرن‌ها به جهان و نقد ساختارشکنانهٔ متون برمی‌گردد.[۱۹۵] نقیضه نه تنها همان روند بازگشت به گذشتهٔ ادبیات پست‌مدرن را دنبال می‌کند بلکه نشان‌دهندهٔ نگاه شوخ‌طبعانه و نقادانهٔ پست‌مدرنیسم در این بازگشت است که در آن هر گفتمانی مانند حماسه، تراژدی، متون غنایی و فلسفی می‌تواند و باید خودش هدف و موضوع بازنمایی و تقلید شود.[۱۹۶][۱۹۷]

شعر «اسب سیاه اهلی» محمد حسینی مقدم از نمونه‌های نقیضه در غزل پست‌مدرن است که نقیضه‌ای بر شعر «اسب سفید وحشی» منوچهر آتشی است. او با تقلید تکنیک‌ها و شیوه‌های زبانی شعر اصلی به نقد اندیشه‌های سمبولیستی و سیاسی آن می‌پردازد.[۱۹۸] نگاه هجوآلود و نقادانهٔ غزل پست‌مدرن در این نقیضه‌ها متفاوت از طنزی است که در دیگر جریان‌های ادبی نظیر فرانو دیده می‌شود.[۱۹۹]

دایرهٔ وسیع واژگانی
بعد از دورهٔ مشروطه، بسیاری از واژه‌ها که غیرشعری شمرده می‌شدند، وارد ادبیات شدند. در شعر نئوکلاسیک و غزل فرم نیز نوآوری‌های زیادی در حوزهٔ تازگی زبان انجام گرفت، اما هنوز زبان شعری با زبان روزگار معاصر فاصلهٔ زیادی داشت. بسیاری از واژه‌هایی که در روز بارها در تلویزیون، روزنامه‌ها، داستان‌ها، مجلات و… مطرح می‌شد، جایی در غزل نداشتند. به همین دلیل غزل در توصیف و بیان بسیاری از موقعیت‌های انسان معاصر ناتوان بود و مخاطب نمی‌توانست با آن همذات‌پنداری کند.[۲۰۰][۲۰۱]

در غزل پست‌مدرن تمام خط قرمزهای فرضی برای ورود واژگان از بین رفت و به یک‌باره شاهد تحولی عظیم در دایرهٔ واژگانی ادبی بودیم که از دل آن، لحن‌های متفاوت وارد غزل شدند. مطمئناً نیاز محتوایی، اصلی‌ترین علت این تحول بود. غزل پست‌مدرن چگونه می‌توانست به نقد مدرنیزاسیون وارداتی بپردازد، درحالی‌که نام بردن از مظاهر جامعهٔ صنعتی در غزل ممنوع بود؟![۲۰۲][۲۰۳]

به‌کارگیری کلمات غیرفارسی، اصطلاحات رایج بین نسل جوان، کلماتی که از لحاظ فرهنگی تابو محسوب می‌شوند، اسامی خاص هنرمندان، فیلسوفان و حتی شهرها و کشورها، دوری از کلمات آرکائیک و متکلف و در نهایت نزدیک کردن زبان شعر به زبان گفتار، زبان غزل پست‌مدرن را نسبت به دیگر جنبش‌های ادبی در شعر کلاسیک متمایز می‌کند.[۲۰۴][۲۰۵][۲۰۶]

چندصدایی
چندصدایی، اصطلاحی بود که از موسیقی به ادبیات راه یافت. باختین با اشاره به آثار داستایوفسکی بیان کرد که در آثار چندصدایی، صداهای مختلف شنیده می‌شوند، بدون آنکه به یک راوی مشخص محدود شوند یا تحت سیطرهٔ مؤلف قرار بگیرند.[۲۰۷] در واقع هر صدای موجود، راوی منحصر به فرد، ارزش‌های منحصر به فرد و نقش روایی مخصوص به خود را در تمامی آن اثر ادبی دارد.[۲۰۸] این تکنیک، راهکاری بود برای کاستن از استبداد مؤلف و اجازه دادن به اندیشه‌ها و ایدئولوژی‌های مختلف و شخصیت‌های سانسورشده برای ابراز وجود در جهانی چندصدایی و جابجایی نهاد قضاوت‌گر از مؤلف به مخاطب اثر ادبی.[۲۰۹]

در غزل پست‌مدرن، این رهایی از استبداد مؤلف، به صداهایی همچون زنان،[۲۱۰] اقلیت‌های جنسی،[۲۱۱] اقلیت‌های قومی، رنگین‌پوستان، افراد حاشیه‌ای اجتماع و… فرصت داد تا بخشی از روایت را به عهده بگیرند و بستری ایجاد کرد تا متنی دموکراتیک و بدون هیچ پیش‌فرض ذهنی به مخاطب عرضه شود.[۲۱۲][۲۱۳]

برخی از منتقدان با توجه به حضور وزن و قافیه، اجرای چندصدایی را در غزل پست‌مدرن ممکن نمی‌دانند[۲۱۴] اما شاعران این جریان، با استفاده از تکنیک‌های روان‌شناختی عروض، شکستن قالب، ترکیب قالب‌ها و اوزان مختلف، موقوف‌المعانی کردن ابیات یا شکستن سطرها، و مهم‌تر از این تکنیک‌ها با حضور صداهای خاموش و شخصیت‌های حذف شده از جامعه و هنر در آثارشان، ادعا می‌کنند به متنی چندصدایی دست پیدا کرده‌اند.[۲۱۵][۲۱۶][۲۱۷]

روایت غیرخطی و فرم‌های پیچیده
شعر روایی از دیرباز در ادبیات فارسی وجود داشته‌است، اما برخورد غزل پست‌مدرن با این روایت متفاوت است. در این آثار ما با انواع روایات غیرخطی روبرو هستیم که دارای فرم‌های بیرونی پیچیده‌ای هستند.[۲۱۸] مجموعه‌ای از فلش‌بک‌ها و فلش‌فورواردها لابیرنت پیچیده‌ای می‌سازند که تحت تأثیر نگاه غیرخطی پست‌مدرن‌ها به مقولهٔ زمان است.[۲۱۹]

استفاده از خرده‌روایت‌ها و عناصری مانند موتیف‌ها و ارجاعات درون‌متنی به اثر کمک می‌کند که با وجود داشتن روایتی غیرخطی و پراکنده، انسجام خود را حفظ کند.[۲۲۰] حتی گاهی این فرم‌ها و ارجاعات، محدود به یک شعر نشده و شاهد آن بوده‌ایم که اشعار یک مجموعه با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و روایتی بزرگ‌تر و فرمی پیچیده‌تر را ایجاد می‌کنند،[۲۲۱] زیرا ایدهٔ نسبی بودن زمان و فرضیه‌هایی علمی که آن را تأیید می‌کرد، به شاعران پست‌مدرن اجازه داد که بدون توجیه‌های منطقی در طول زمان و خرده‌روایت‌ها حرکت کرده و آثاری با شکل روایی و فرم متفاوت خلق کنند.[۲۲۲]

درون‌مایه و مفاهیم
محتوای اشعار در غزل پست‌مدرن، بسیار گوناگون و گسترده بوده‌است. در ابتدای پیدایش جریان، جنبه‌های فلسفی و عاشقانه در آثار پررنگ‌تر بودند، اما به مرور، نگاه روان‌شناختی و جامعه‌شناختی به مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز جایگاه خود را در این اشعار به دست آوردند.[۲۲۳][۲۲۴][۲۲۵] یکی از ویژگی‌های اصلی این آثار، تأکید بر مرگ مؤلف و افزایش دایرهٔ هرمنوتیکی اثر برای برداشت‌های گوناگون است که باعث می‌شود شاعر از بیان دیدگاه و قضاوت خود در اثر دوری کند.[۲۲۶][۲۲۷] همچنین حضور صداهای سرکوب شده در جامعه (با تأکید بر خلق متنی چندصدایی)، باعث شده‌است زنان،[۲۲۸] اقلیت‌های جنسی، اقلیت‌های نژادی، اقلیت‌های مذهبی و… همواره در این آثار حضور پررنگ داشته باشند. البته این حضور، عاری از هر نوع سوگیری مثبت یا منفی می‌باشد.[۲۲۹][۲۳۰]

نقد هنجارهای ادبی و اجتماعی،[۲۳۱] بررسی روان‌شناختی و واکاوی عواطف و مسائل روحی قشرهای مختلف جامعهٔ امروز،[۲۳۲] توصیف جوامع توتالیتر و به چالش کشیدن سیستم‌های خودکامه،[۲۳۳] پرداختن به دغدغه‌های دگرباشان جنسی،[۲۳۴] مباحث فمینیستی،[۲۳۵][۲۳۶] روایت‌های غافل‌گیرکنندهٔ داستانی با موضوعات و زاویه‌دیدهای بدیع،[۲۳۷] بیان و تحلیل بیماری‌های روحی انسان مدرن نظیر اضطراب، افسردگی و بیزاری از زندگی،[۲۳۸] نگاه روانشناختی و فلسفی به مسائل اروتیک،[۲۳۹] نگاه نقادانه و غیرتغزلی به عشق،[۲۴۰] روایت سردرگمی‌ها و دغدغه‌های فلسفی انسان معاصر،[۲۴۱] تحلیل آسیب‌های اجتماعی با نگاهی جامعه‌شناختی،[۲۴۲] نقد روایت‌های کلان نظیر علم، عقل و مذهب،[۲۴۳] به هجو گرفتن مظاهر مدرنیسم مثل مُد، مصرف‌گرایی و رسانه‌های جمعی،[۲۴۴] به چالش کشیدن تابوها و اخلاقیات[۲۴۵][۲۴۶] مفاهیمی بوده که به کرّات در مجموعه‌های غزل پست‌مدرن به آن‌ها اشاره شده‌است؛ هرچند غزل پست‌مدرن هیچ محدودیتی را در زمینهٔ محتوایی برای شاعر ایجاد نمی‌کند و تنها وجه مشترک تمامی آثار، همان اندیشه و نگاه پست‌مدرن است.[۲۴۷]

غزل پست‌مدرن در خارج از ایران

جلد کتاب «در میان تارهای عنکبوت»
جریانِ سرودن اشعار پست‌مدرن در قوالب سنتی و موزون، محدود به ایران و زبان فارسی نبوده‌است. در بسیاری از کشورهای جهان، جریان‌هایی ادبی دیده می‌شوند که تقریباً معادل «غزل پست‌مدرن» در زبان فارسی هستند.[۲۴۸][۲۴۹]

در سال‌های اخیر، تعدادی از آثار غزل پست‌مدرن فارسی به زبان‌های دیگر ترجمه شده‌اند، که از مطرح‌ترین آن‌ها می‌توان به زنده نمی‌مانیم (مجموعه‌اشعار فاطمه اختصاری به زبان نروژی) و در میان تارهای عنکبوت (برگزیدهٔ غزل پست‌مدرن به زبان چکی) اشاره کرد.[۲۵۰][۲۵۱]

همچنین در کشورهای افغانستان و تاجیکستان نیز جریان غزل پست‌مدرن فارسی شکل گرفته‌است که اگرچه در کلیت به غزل پست‌مدرن در ایران شباهت دارد، اما از لحاظ زبانی و تکنیکی، سنتی‌تر و محافظه‌کارانه‌تر است. این تفاوت‌ها ممکن است ریشه در تفاوت‌های گویش، فرهنگ، مذهب و حتی شکل حکومتی سه کشور داشته باشد.[۲۵۲][۲۵۳] شاعران غزل پست‌مدرن افغانستانی که در ایران زندگی می‌کنند یا ساکن هرات هستند، بیشترین شباهت‌های زبانی و تکنیکی را با اشعار بنیان‌گذاران این جریان دارند.[۲۵۴]

عده‌ای از منتقدان، تأثیر سلطهٔ طالبان، جنگ و اشغال را در گرایش نسل جوان شاعران افغانستان به غزل پست‌مدرن، پررنگ و کلیدی ارزیابی می‌کنند.[۲۵۵][۲۵۶]

نقدها
جریان غزل پست‌مدرن از همان آغاز با مخالفت‌های گسترده‌ای روبرو بود که طیف‌های گوناگونی را شامل می‌شدند.

برخی از منتقدین، این اشعار را با معیارهای غزل سنتی، ناموفق و دارای آسیب‌های جدی ارزیابی می‌کردند.[۲۹۳] گروهی به نقد نام این جریان و متناقض‌نما بودن این عنوان می‌پرداختند.[۲۹۴][۲۹۵] عده‌ای نیز عنوان می‌کردند که جامعهٔ ایران، بدون تجربهٔ کامل مدرنیته، نمی‌تواند شعر پست‌مدرن داشته باشد.[۲۹۶] همچنین در بسیاری از مخالفت‌ها به مسئله عریانی زبان و به‌کارگیری واژه‌هایی که در ادبیات کلاسیک کمتر به کار رفته، اشاره شده‌است.[۲۹۷][۲۹۸][۲۹۹]

از مهم‌ترین نقدهایی که غزل پست‌مدرن در دههٔ هفتاد و هشتاد شمسی با آن روبرو بود، می‌توان به رها کردن محتوای عاشقانه (و همچنین عارفانه) اشاره کرد که منتقدان سنتی آن را جزء لاینفک «قالب غزل» دانسته و هر نوع گذر از آن را، انحراف از ذات غزل می‌دانستند،[۳۰۰][۳۰۱][۳۰۲] هرچند اکثر منتقدان به چنین محدودیتی اعتقاد ندارند و غزل را تنها یک قالب می‌دانند که می‌تواند هر محتوا و اندیشه‌ای را در بر بگیرد؛[۳۰۳][۳۰۴][۳۰۵] همان‌گونه که در تاریخ شعر فارسی، و به‌طور اخص در دورهٔ مشروطه، غزل‌های بسیاری داشته‌ایم که به موضوعات اجتماعی، سیاسی و فلسفی پرداخته‌اند و این مسئله در غزل پست‌مدرن، نمی‌تواند بدعت و انحراف محسوب شود.[۳۰۶]

عده‌ای دیگر از منتقدان نظیر ضیا موحد نیز با اعلام این که پس از نیما، دورهٔ «غزل» به پایان رسیده‌است، بر حاشیه‌ای بودن این قالب تأکید می‌کردند.[۳۰۷] آن‌ها اعتقاد داشتند با توجه به محدودیت‌های وزن، نمی‌توان در غزل حرف‌های مدرن زد و حتی مرگ این قالب را اعلام می‌کردند.[۳۰۸] هرچند منتقدانی مثل محمدعلی بهمنی با رد کردن این نظر، عنوان می‌کنند که این انتقادات با ذات شعر، همخوانی نداشته و شکل و قالب شعر نباید بر آن تحمیل شود.[۳۰۹] وی همچنین معتقد است که اگر بزرگان شعر فارسی مانند حافظ در روزگار ما زندگی می‌کردند، احتمالاً «غزل پست‌مدرن» می‌سرودند.[۳۱۰]

در سال‌های اخیر، بیشتر مخالفت‌ها به جنبهٔ ساختارشکنانهٔ محتوای این آثار و همچنین سویه‌های اجتماعی، سیاسی آن‌ها یا فعالیت‌های اجتماعی شاعران این جریان معطوف شده‌است. بیشتر این نقدها در وب‌سایت‌های رسانه‌های اصولگرا و نشریات آن‌ها منعکس شده و در برخی به نقد شخصیتی شاعران غزل پست‌مدرن یا اتهام‌زنی پرداخته‌است.[۳۱۱][۳۱۲][۳۱۳][۳۱۴]

با وجود این مخالفت‌ها، در سال‌های اخیر بسیاری از شاعران مطرح جریان‌های دیگر، از غزل پست‌مدرن حمایت کرده‌اند و استقبال از آن در جامعه را امری مثبت ارزیابی کرده‌اند[۳۱۵][۳۱۶][۳۱۷] و مقالات و پایان‌نامه‌های تحلیلی بسیاری نیز در زمینهٔ بررسی «غزل پست‌مدرن» نوشته شده‌است.[۳۱۸][۳۱۹][۳۲۰]

منابع

سید مهدی موسوی؛ به اتهام شعر مؤسسه توانا
معجونی از توصیف‌های جنسی و پرده‌دری‌های اخلاقی به نام شعر روزنامه جوان
مهدی موسوی و فاطمه اختصاری به زندان طولانی‌مدت و شلاق محکوم شدند رادیو فردا
انتشار جدیدترین شمارۀ «همین فردا بود» (فصل‌نامۀ تخصصی غزل پست‌مدرن) نشریهٔ آدم‌برفی‌ها
الهام میزبان: «مثل دو نقطه در تقابل هم روی یک تخت زندگی می‌کنیم» رادیو زمانه
نخستین مجموعه شعر حسینی‌مقدم به نمایشگاه رسید خبرگزاری ایبنا
ما شعر پست‌مدرن را بنا کردیم همشهری آنلاین
برزخ پست‌مدرن مجله ویستا
معرفی هدی قریشی شهری وب‌سایت بیش‌اندیش
محسن عاصی: «غزل پست مدرن، روایتگر سردرگمی‌های انسان است» رادیو زمانه
خراسانی، محبوبه، سبک‌شناسی غزل پست‌مدرن بایگانی‌شده در ۲۱ دسامبر ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine ششمین همایش پژوهش‌های ادبی
داوودی مقدم، فریده، گروتسک در غزل پست‌مدرن فصلنامه پژوهش‌های ادبی، تابستان ۱۳۹۳
زندگی یه دوباندهٔ محضه وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
خانه‌ای که وسط اتوبان است وب‌سایت سایه‌ها
سه چار متن نمی‌شد که دست می‌دادیم روزنامه همشهری
صاحبان قلم و اندیشه در طی این چهار دهه هرگز از گزند حکومت در امان نبوده‌اند. خبرگزاری نگام
موسوی، مهدی، تبارشناسی غزل پست‌مدرن وب‌سایت مهدی موسوی
موسوی، مهدی، بررسی مولفه‌های پست مدرن در یکصد غزل از مولانا پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علوم تحقیقات تهران
موریانه‌های شعر امروز خبرگزاری تسنیم
پست مدرن دست‌پرورده عملکرد فرهنگی دولت دهه ۷۰ است نسیم آنلاین
غزل امروز؛ فرصت‌ها و تهدیدها خبرگزاری ایسنا
زدن سانسور به کمک فضای مجازی و انتشار زیرزمینی دویچه وله فارسی
وقتی که هیچ راهی وجود ندارد وب‌سایت مهدی موسوی
علی قنبری از فهم شاعران ایرانی از مولفه‌های شعر پست‌مدرن می‌گوید مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی
سبک‌های مختلف شعر از دیدگاه شاعر و محقق سید فخرالدین متولی جلالی پایگاه خبری آوای سبز
رضوانیان، قدسیه، مناسبات بینامتنی شعر رمانتی‌سیسم سیاه و شعر پست‌مدرن پژوهش‌نامهٔ مکتب‌های ادبی
جنگ و پدیدۀ دادائیسم مجله ویستا
قصه‌گویی در جهان مدرن خبرگزاری تسنیم
نه پرنده بود، نه کوچولو رادیو زمانه
صفایی سنگری، علی، از بازتاب مفاهیم و عناصر جنگ تحمیلی در غزل پست مدرن مجلهٔ ادبیات انقلاب اسلامی
داوودی مقدم، فریده، بازتاب دفاع مقدس در غزل پست مدرن همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
محسن عاصی: «غزل پست مدرن، روایتگر سردرگمی‌های انسان است» رادیو زمانه
تأملی در باب قالب، ژانر، ساختار، خرس گریزلی، ژاک دریدا، هووی هفت قلم آرایش کرده و غیره وب‌سایت ادبی سایه‌ها
موسوی، مهدی، تبارشناسی غزل پست‌مدرن وب‌سایت مهدی موسوی
مردم این‌ها را می‌فهمند! وب‌سایت مهدی موسوی
غزل پست‌مدرن چیست؟ مجله ویستا
جوادی، اعظم، تحلیل کارکرد واژگان در غزل پست مدرن دهه ی هشتادپایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی
به اتهام شعر مؤسسه توانا
نقدی بر آنچه غزل پست‌مدرن می‌نامند. خبرگزاری دانشجو
عرفانیان، لاله، بررسی محتوایی آثار ۵ مجموعه شعر دکتر سید مهدی موسویپایان نامهٔ کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور مشهد
رضوانیان، قدسیه، گفتمان‌شناسی شعر پست‌مدرن ایران نشریهٔ جامعه‌شناسی هنر و ادبیات
فاضلابی به نام غزل پست‌مدرن وب‌سایت فرزام کریمی
پست‌مدرنیسم را از غرب کپی نمی‌کنیم وب‌سایت شهرگان
استحالۀ شاگرد در روش استاد، آسیب جدی کارگاه شعر است خبرگزاری ایسنا
قلاوندی، زیبا، تحلیل کارکرد آوایی و نحوی واژگان در غزل پست‌مدرن دهۀ هشتاد همایش ملی پژوهش‌های شعر معاصر فارسی
تحلیل اشعار سید مهدی موسوی از دیدگاه روانشناختی روزنامهٔ عصر اسلام
با تمام دست‌آوردهای شعر امروز به غزل برمی‌گردیم خبرگزاری ایسنا
غزل پست‌مدرن، ادامۀ منطقی شعر دهۀ هفتاد بود وب‌سایت شهرگان
شعر نو در سایۀ «غزل متفاوت» روزنامه ایران
موسوی، مهدی، جستاری در غزل امروز پرتال جامع علوم انسانی
نه پرنده بود، نه کوچولو رادیو زمانه
نسبت غزل «پست مدرن» با غزل اصیل پارسی روزنامهٔ کیهان
مردم این‌ها را می‌فهمند! وب‌سایت مهدی موسوی
غزل پست مدرن فقط در وبلاگ‌ها حیات دارد پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب
از سانسور تا خلاقیت رادیو فردا
پرشین بلاگ هفت ساله شد مؤسسه گل‌آقا
شاعر مبتذل نویس و حامی خواننده مرتد، در تهران کلاس برگزار می‌کند + اسناد روزنامه قدس
گریه روی شانۀ تخم مرغ انتشارات سخن‌گستر
شماره‌ی جدید «همین فردا بود» درباره‌ی غزل پست‌مدرن خبرگزاری ایسنا
یک کتاب ، یک نویسنده” به”صدای موجی زن” می‌پردازد خبرگزاری کتاب ایران
غزل پست مدرن چیست؟ – بخش دوم و پایانی روزنامه ۸ صبح
سیدمهدی موسوی؛ شهرت ادبی من یک اتفاق بود ایران وایر
زنده بمان تهران رادیو زمانه
از آینه زندگی تا جذابیت پیچیدگی، گپی با نجفی و مشکین‌قلم دویچه وله فارسی
او محسن نامجو نیست رادیو زمانه
تهران، شهر مهربانی ایران وایر
همکاری با نوید زردی وب‌سایت مهدی موسوی
رادیو صدای امید یا صدای فتنه! وب‌سایت خبری عصر امروز
این‌گونه اتهامات، قطعاً ناشی از سوءتفاهم‌هاست گاهنامه سیمیا
تنفس در هوای آینده روزنامه آفتاب یزد
پست مدرن؛ غزلی که به جای خدمت مسیر خیانت را طی می‌کند خبرگزاری دانشجو
«شعر، دفتر خاطرات من نیست» وب‌سایت شهرگان
شهادتنامه مهدی موسوی مرکز اسناد حقوق بشر
محسن عاصی: «غزل پست مدرن، روایتگر سردرگمی‌های انسان است» رادیو زمانه
“The day I became a woman”. Retrieved 1 December 2020.
نه پرنده بود، نه کوچولو رادیو زمانه
ممنوعیت فروش « بعد از باران، قبل از تبعید» در نمایشگاه کتاب مؤسسه توانا
بابک اباذری، مدیر انتشارات نصیرا در دریا غرق شد رادیو زمانه
«صدای بمب‌گذاری ذهن می‌آید»؛ درباره شعر مهدی موسوی رادیو فردا
نامه ۱۱۶ شاعر غربی به رهبر ایران برای آزادی دو شاعر ایرانی بی‌بی‌سی فارسی
تداوم بازداشت محمد بم، شاعر آبادانی، پس از گذشت ۷۶ روز تارنگار تخصصی حقوق بشر در ایران
«محکومیت محمدرضا حاج رستم بگلو شاعر غزل‌سرا به سه سال زندان». شبکه خبری بگونه. ۲۰۱۶-۰۵-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۳.
بازداشت یغما گلرویی در ادامه فشار بر شاعران ایرانی به دلیل دیدگاه‌های متفاوت کمپین حقوق بشر ایران
به ایران نروید، مصونیتی ندارید وب‌سایت شهرگان
شعرخوانی پر حاشیۀ اندیشه فولادوند. ما شعر پست‌مدرن را بنا کردیم. برخط نیوز
شاعرنمایی که ناموس خود را هم به حراج می‌گذارد بایگانی‌شده در ۱۱ دسامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine تهران نیوز
نه پرنده بود، نه کوچولو رادیو زمانه
شعر من در ستایش زنان نیست وب‌سایت شهرگان
شناسه‌های غزل پست مدرن پایگاه ادبی متن نو
غزل پست مدرن ادامۀ منطقی شعر دهۀ هفتاد بود وب‌سایت شهرگان
فاطمه اختصاری: «هرگونه باور و افق رهایی‌بخش از دست رفته» رادیو زمانه
محمد حسینی مقدم: پست مدرنیسم را از غرب کپی نمی‌کنیم وب‌سایت شهرگان
معماری پست مدرن مجلهٔ انسان‌شناسی و فرهنگ
شناسه‌های غزل پست مدرن وب‌سایت سایه‌ها
تبارشناسی غزل پست‌مدرن-قسمت اول وب‌سایت مهدی موسوی
جستاری در غزل امروز مجلهٔ ویستا
رویکردهای انتقادی و پست مدرن پایگاه خبری میگنا
غزل پست مدرن چیست؟ – بخش دوم و پایانی روزنامهٔ هشت صبح
ژان فرانسوا لیوتار و فروپاشی گفتمان‌های مدرن روزنامهٔ رسالت
خیزش چپ و ریزش روایت‌های کلان در افغانستان بی‌بی‌سی فارسی
پست مدرنیسم و نسبی‌گرایی اخلاقی مجلهٔ ویستا
حسنی، فاطمه، بررسی تکثرگرایی اخلاقی در مکتب پست مدرنیسم دومین همایش علمی پژوهشی علوم تربیتی و روانشناسی آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی ایران
محسنی، محمدآصف، بررسی و نقد نگاه پست مدرنیسم به تعلیم و تربیت ارزش‌ها مجله اسلام و پژوهش‌های تربیتی
غزل امروز نسبت به دهه ۴۰ پیچیده‌تر و پیشرفته‌تر است باشگاه خبرنگاران جوان
یک نمونه ناب از شعر عاشقانه با رعایت اخلاق اسلامی فردا نیوز
فراز و فرودهای غزل پست‌مدرن نشریهٔ فرهنگ امروز
گفتگوی اختصاصی با علی بابا چاهی مجلهٔ آدم‌برفی‌ها
گفتگو با مهدی موسوی روزنامه ۸ صبح
شناسه‌های غزل پست مدرن پایگاه ادبی متن نو
زمینه‌های فلسفی غزل پست‌مدرن پایگاه خبری شاعر
غزل پست مدرن وضعیت زندگی امروز ماست با تمام تضادهایش وب‌سایت شهرگان
تأملی در باب قالب، ژانر، ساختار، خرس گریزلی، ژاک دریدا، هووی هفت قلم آرایش کرده و غیره وب‌سایت سایه‌ها
پسانوگرا پایگاه خبری شاعر
آیا غزل پست مدرن ترکیبی پارادوکسیکال است؟ وب‌سایت سایه‌ها
خزه، گوش‌ماهی و تشتک رادیو زمانه
زمینه‌های فلسفی غزل پست‌مدرن خبرگزاری شاعر
گزارشی از مناظره درباره غزل پست مدرن روزنامه جام جم
نگاهی گذرا به نظریه نسبی‌گرایی در گفتگو با یدالله موقن وب‌سایت ماه مگ
آیا غزل پست مدرن ترکیبی پارادوکسیکال است؟ وب‌سایت سایه‌ها
دشوارنویسی بن‌بست است روزنامه شرق
شناسه‌های غزل پست مدرن پایگاه ادبی متن نو
تأملی در باب قالب، ژانر، ساختار، خرس گریزلی، ژاک دریدا، هووی هفت قلم آرایش کرده و غیره وب‌سایت سایه‌ها
شاعرانگی مهم‌تر از قالب شعر است مؤسسه تبیان
پست‌مدرن‌هایی که «پست‌مدرن» نیستند خبرگزاری تسنیم
غزل پست مدرن و بازگشت فکری به دهۀ سی مجلهٔ ادبی پیاده‌رو
تبارشناسی غزل پست‌مدرن مجلهٔ تخصصی میم
شعر نو در سایۀ «غزل متفاوت» روزنامه ایران
بعضی از سروده‌ها عمداً گل‌آلود می‌شوند تا عمیق جلوه کنند خبرگزاری تسنیم
تاخت چهارنعل با چهارپاره پایگاه نقد شعر
bamdad24.ir (۲۰۱۴-۰۳-۰۳). «فریب سلبریتی‌های فرهنگی و… را نخورید». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۳.
«شعر، دفتر خاطرات من نیست» وب‌سایت شهرگان
عرفانیان، لاله، بررسی محتوایی جریان فرانوگرایی (غزل پست‌مدرن) در شعر معاصر ایران از دهۀ ۷۰ تا امروز کنفرانس بین‌المللی ادبیات و زبان‌شناسی
غزل پست‌مدرن چیست؟ وب‌سایت شعرساز
اکبری، منوچهر، بررسی زبان و بازی‌های زبانی در غزل پست‌مدرن ایران پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
«ترفندهای زبانی در غزل پست‌مدرن، فاطمه اختصاری – سایه‌ها». دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۳.
طنز و تلخی در ادبیات مدرن و پست‌مدرن در تقابل هستند خبرگزاری مهر
غزل پست‌مدرن، نشریه‌ای طناز رادیو زمانه
داوودی مقدم، فریده، گروتسک در غزل پست‌مدرن فصلنامهٔ پژوهش‌های ادبی
طیب، محمود (مرداد ۱۳۸۹). «پست مدرنیسم در ادبیات و غزل فارسی» (PDF). کتاب ماه ادبیات (۴۰): ۳۰. دریافت‌شده در ۱۸ مرداد ۱۳۹۳.
کلّ غزل پست مدرن شش دانگ به نام شما! وب‌سایت مهدی موسوی
تنها داعیه‌دار غزل پست‌مدرن نیستم وب‌سایت مهدی موسوی
صبوری خراسانی، محمدرضا، بررسی مولفه‌های پست‌مدرن در یکصد غزل از مولانا پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند
غزل پست مدرن چیست؟ – بخش دوم و پایانی روزنامهٔ هشت صبح
شناسه‌های غزل پست‌مدرن پایگاه ادبی متن نو
کافی، غلامرضا، بررسی نوآوری‌ها و شگردهای زبانی رایج، در غزل شاعران جوان دهۀ هشتاد فصلنامهٔ علمی‌پژوهشی کاوشنامه
ترفندهای زبانی در غزل پست‌مدرن، فاطمه اختصاری وب‌سایت سایه‌ها
صفایی سنگری، علی، بررسی کارکردهای گفتمانی وجه فعل در غزل پست‌مدرن فصل‌نامهٔ زبان فارسی و گویش‌های ایرانی
مدرسی، فاطمه، محمد طرزی افشار و ویژگی‌های زبانی او دوفصل‌نامهٔ علمی پژوهشی زبان‌شناخت
جعلیات ایرج میرزا وب‌سایت عصر نو
اکبری، منوچهر، بررسی زبان و بازی‌های زبانی در غزل پست‌مدرن ایران بایگانی‌شده در ۲۱ مارس ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine پژوهشنامهٔ نقد ادبی و بلاغت
«ترفندهای زبانی در غزل پست‌مدرن، فاطمه اختصاری – سایه‌ها». دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۳.
ابراهیمی، قربانعلی، واکاوی ریشه‌ها و جلوه‌های زبان پریشی در شعر دهه هفتاد فصلنامه پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی
شهبازی، رامتین، سازوکار «بازی زبانی» ویتگنشتاین به‌مثابۀ نقد اجتماعی قدرت در نمایش آیینی – سنتی سیاه‌بازی نشریهٔ جستارهای زبانی
شناسه‌های غزل پست‌مدرن پایگاه ادبی متن نو
هاشمی، سید محمد، شیوه‌ها و کارکردهای هنری حذف عناصر کلام در غزل‌های پست مدرن بایگانی‌شده در ۷ اوت ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine فصلنامهٔ ادبیات پارسی معاصر
Hutcheon, Linda. A Poetics of Postmodernism: History, Theory, Fiction. NY: Routledge, 2004.
تلفیق احساسات ناهمگون و متضاد (گروتسک) در طنز و مطایبه بایگانی‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine نشریهٔ فنون ادبی
داوودی مقدم، فریده، گروتسک در غزل پست‌مدرن فصلنامهٔ پژوهش‌های ادبی
نبوی، ابراهیم، نشریهٔ حلزون، شماره ۲۹۹، دلقک‌بازی جلوی جوخهٔ اعدام
طنز، جنگ، اپوزیسیون، ترک اصلاح‌طلبی و عاقبت رژیم اسلامی در گفتگو با «سیّد»ابراهیم نبوی کیهان لندن
ادبیات پست‌مدرن چیست؟ روزنامهٔ ماندگار
طنز و تلخی در ادبیات مدرن و پست‌مدرن در تقابل هستند خبرگزاری مهر
فاطمه اختصاری: «هرگونه باور و افق رهایی‌بخش از دست رفته» بایگانی‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine رادیو زمانه
موسوی، مهدی، چیزی جز ادبیات نداشته و ندارم! گاهنامهٔ تخصصی میم
چشم‌آور، حمید، هوا را از او بگیر، شعر را نه! گاهنامهٔ تخصصی میم
محمد حسینی مقدم: پست مدرنیسم را از غرب کپی نمی‌کنیم وب‌سایت شهرگان
مقبلی، مهناز، تبیین رابطه ی بینامتنیت با دیگر فنون بلاغی همایش ملی بینامتنیت (التناص)
زمانی، فاطمه، تحلیل پیوند بینامتنیت با روایت پسامدرنی رمان سوگ مغان بایگانی‌شده در ۱۳ ژوئیه ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine فصلنامهٔ متن‌پژوهی ادبی
چشم‌آور، حمید، هوا را از او بگیر، شعر را نه! گاهنامهٔ تخصصی میم
شناسه‌های غزل پست‌مدرن پایگاه ادبی متن نو
پست‌مدرنیسم در ادبیات و غزل فارسی کتاب ماه ادبیات
کافی، غلامرضا، بررسی نوآوری‌ها و شگردهای زبانی رایج، در غزل شاعران جوان دهۀ هشتاد فصلنامهٔ علمی‌پژوهشی کاوشنامه
قربانپور، سمیه، گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
کاظم‌زاده، رقیه، فرم در غزل نو، با تکیه بر اشعار غزل‌سرایان معاصر نشریهٔ نامهٔ پارسی
خوارزمی، حمیدرضا، خودکشی سنت در کتاب «فرشته‌ها خودکشی کردند» همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
کافی، غلامرضا، بررسی نوآوری‌ها و شگردهای زبانی رایج، در غزل شاعران جوان دهۀ هشتاد فصلنامة علمی‌پژوهشی کاوشنامه
جعفری، سمانه، نقدی بر غزل پست‌مدرن فصلنامهٔ علمی، تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی
موسوی، مهدی، تبارشناسی غزل پست‌مدرن وب‌سایت مهدی موسوی
«چرا من دیگر شاعر «براهنی‌یایی» نشدم». ادبیات اقلیت. ۲۰۱۶-۰۷-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۳.
ترانه‌های کثیف برای مردم خاکستری وب‌سایت تریبون
دغدغه شعر پست مدرن «چه گفتن» نیست، «چطور گفتن» است رادیو فردا
«معناگریزی» و «مفهوم‌ستیزی» آفت شعر امروزی است فارس‌نیوز
غزل پست‌مدرن از وقتی به ادب گذشته بی‌توجه شد، به هذیان‌گویی افتاد خبرگزاری ایسنا
معناگریزی و معناستیزی قدس آنلاین
توهم تئوری‌پردازی در شعر معاصر ایران وب‌سایت شهرستان ادب
سماع، موسیقی و معنی‌گریزی در غزل مولوی پژوهش‌نامهٔ عرفان
شعر معنا گریز است هنر آنلاین
بررسی اشکال «معنی» در شعر معاصر ایران بایگانی‌شده در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine نشریهٔ زیبایی‌شناسی ادبی
دوردست‌های نزدیک غزل امروز هنر نیوز
محمودی، علی‌محمد، بررسی تحول «ساختار» و «شکل» غزل از انقلاب مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی بایگانی‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine نشریهٔ فنون ادبی
محمدی فشارکی، محسن، شیوه‌های روایت سینمایی در غزل امروز نشریهٔ فنون ادبی
جستاری در غزل امروز مجلهٔ شعر
عشق در غزل دور و دست نیافتنی نیست رادیو گفتگو
شناسه‌های غزل پست‌مدرن پایگاه ادبی متن نو
حمله به میلیشیای ادبی روزنامهٔ جام جم
بررسی پارودی در نظریه‌های مدرن و پست‌مدرن مجلهٔ اثر
طاهری، قدرت‌الله، پست مدرنیسم و شعر معاصر ایران مجلهٔ پژوهش‌های ادبی
داوودی مقدم، فریده، گروتسک در غزل پست‌مدرن فصلنامهٔ پژوهش‌های ادبی
شعبان‌زاده، سونا، بررسی و مقایسه طنز فرانو و غزل پست مدرن با رویکرد به آثار اکبر اکسیر،رضا براهنی و سید مهدی موسوی پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
شناسه‌های غزل پست‌مدرن پایگاه ادبی متن نو
جستاری در غزل امروز مجلهٔ شعر
غزل معاصر برخلاف نظر شاملو جوابگوی نیاز امروز هست خبرگزاری ایبنا
کافی، غلامرضا، بررسی نوآوری‌ها و شگردهای زبانی رایج، در غزل شاعران جوان دهۀ هشتاد فصلنامهٔ علمی‌پژوهشی کاوشنامه
خوارزمی، حمیدرضا، خودکشی سنت در کتاب «فرشته‌ها خودکشی کردند» همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
دلبری، حسن، مقدمه‌ای بر غزل پست‌مدرن و نقدی اجمالی بر غزل «فقط همین یک‌بار» وب‌سایت شعر ناب
دلبری، حسن، از اعتدال نوکلاسیک تا تکانه‌های پست مدرن در غزل امروز ایران همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
پیرامونِ مفهومِ پلی‌فونی یا چند صدایی در ادبیات وب‌سایت سایه‌ها
پست مدرن؛ غزلی که به جای خدمت مسیر خیانت را طی می‌کند خبرگزاری دانشجو
شناسه‌های غزل پست‌مدرن پایگاه ادبی متن نو
زن، مرد، فرشته‌ها خودکشی می‌کنند! پایگاه ادبی متن نو
ترانه بعد از تو بایگانی‌شده در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine وب‌سایت همجنس‌گرا
شعر من در ستایش زنان نیست؛ نگاهی بی پرواست به زن و مشکلاتش وب‌سایت شهرگان
رضوانیان، قدسیه، مناسبات بینامتنی شعر رمانتی‌سیسم سیاه و شعر پست‌مدرن پژوهش‌نامهٔ مکتب‌های ادبی
غزل پست‌مدرن؟! وب‌سایت ایرانارشیسم
غزل پست مدرن چیست؟ – بخش اول نشریهٔ هشت صبح
غزل پست‌مدرن چیست؟(بخشی از کتاب کرگدنیسم) وب‌سایت شهر کتاب
فراز و فرودهای غزل پست‌مدرن خبرگزاری ایسنا
شاعری که غزل را بهار کرد و رفت خبرگزاری ایبنا
ارجی، علی‌اصغر، درآمدی بر روایت‌های شاعرانه معاصر گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
ارجی، علی‌اصغر، رو به سوی پیشرفت پایگاه نقد شعر
محسن زاده، فاطمه، زن، مرد، فرشته‌ها خودکشی می‌کنند پایگاه متن نو
موسوی، مهدی، جستاری در غزل امروز مجلهٔ شعر
غزل پست‌مدرن به زندگی امروز اشراف دارد خبرگزاری ایبنا
” اُتوپیای غزل ” تأملی بر “غزل پست مدرن” میثم ریاحی وب‌سایت میثم ریاحی
جشنواره‌های شعر، مداحان سکه‌پرست تربیت کرد وب‌سایت خبرنگاری جرم نیست
شعر خوزستان شعر برجسته‌ای در کشور است آبادان نیوز
شناسه‌های غزل پست‌مدرن، مقاله‌ای از سید مهدی موسوی وب‌سایت سایه‌ها
روابط انسان‌ها و علت‌ها و معلول‌ها رادیو زمانه
سروری، اعظم، نقد نگاه اروتیک به زن در غزل پست مدرن با رویکرد پسافمینیستی پژوهش‌نامهٔ مکتب‌های ادبی
داوودی مقدم، فریده، هویت زن در غزل مدرن و پست مدرن پژوهش‌نامه ادب غنایی
احکام طولانی زندان برای دو شاعر در ایران دویچه وله فارسی
مقاله‌ی تحلیلی آثار سیدمهدی موسوی از دیدگاه روانشناختی وب‌سایت شهرگان
صدای بمب‌گذاری ذهن می‌آید رادیو فردا
تبارشناسی غزل پست‌مدرن-قسمت دوم وب‌سایت مهدی موسوی
هویت زن در غزل مدرن و پست مدرن پژوهش‌نامهٔ ادب غنایی
شعر من در ستایش زنان نیست؛ نگاهی بی پرواست به زن و مشکلاتش وب‌سایت شهرگان
غزل نو در حصر شعر عاشقانه نیست باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران
خراسانی، محبوبه، سبک‌شناسی غزل پست‌مدرن فصلنامه پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی
غزل پست‌مدرن و ضعف اصالت بوطیقایی وب‌سایت لیلا صادقی
نه پرنده بود، نه کوچولو رادیو زمانه
محسن عاصی: «غزل پست‌مدرن، روایتگر سردرگمی‌های انسان است» رادیو زمانه
داوودی مقدم، فریده، هویت زن در غزل مدرن و پست مدرن پژوهشنامه ادب غنایی
فاطمه اختصاری: «هرگونه باور و افق رهایی‌بخش از دست رفته» رادیو زمانه
غزل پست مدرن چیست؟ – بخش دوم و پایانی روزنامه هشت صبح
غزل پست مدرن و بازگشت فکری به دهۀ سی مجلهٔ ادبی پیاده‌رو
وریا قانع، مریوان، اخلاق در جهان پست‌مدرن مجلهٔ ادبی بازتاب اندیشه
گفتگوی بهرنگ تاج‌بخش با سیدمهدی موسوی وب‌سایت مهدی موسوی
محمد حسینی مقدم: پست مدرنیسم را از غرب کپی نمی‌کنیم وب‌سایت شهرگان
غزل پست مدرن: این‌ور آب، اون‌ور آب وب‌سایت سایه‌ها
“I wasn’t afraid. I wrote everything”. litfestbergen.no/en. Retrieved 2021-04-03.
“When poetry is all you are”. Retrieved 1 December 2020.
بحث مدرنیسم و پست‌مدرنیسم در شعر پارسی افغانستان روزنامه ماندگار
«خالده فروغ مهمترین شاعر افغانستان» دویچه وله دری
نگاهی به مجموعه شعری (070) اثر روح الامین امینی وب‌سایت آسمایی
مهمترین مولفه‌های شعر جوان افغان بررسی شدند خبرگزاری ایبنا
شعر پساطالبانی تارنمای خراسان زمین
شهرت ادبی من، یک اتفاق بود ایران وایر
نقد «متنی برای بینایی‌سنجی مخاطب» در دفتر شعر جوان خبرگزاری مهر
برزخ پست‌مدرن مجله ویستا
کاریکاتورهایی از غزل وب‌سایت آدم‌برفی‌ها
راه یافتگان به مرحلۀ داوری جایزه شعر زنان ایران معرفی شدند خبرگزاری مهر
خانه‌ای که وسط اتوبان است وب‌سایت سایه‌ها
شعرخوانی مجموعه‌شعر «عطسه‌های نحس» اندیشه فولادوند در فرهنگسرای رسانه خبر آنلاین
مهم‌ترین هدف، معرفی شاعران جوان به جامعۀ ادبی و حمایت از شاعران بااستعداد است. وب‌سایت سازمان تبلیغات اسلامی
نخستین مجموعه شعر حسینی‌مقدم به نمایشگاه رسید خبرگزاری ایبنا
«بردن توله‌گرگ‌ها به مهدکودک» منتشر شد خبرگزاری ایبنا
فاطمه اختصاری؛ به جرم شعر مؤسسه توانا
حکومت ممنوعه‌ها پایگاه خبری عصر نو
زورآزمایی قاضی مقیسه با دو شاعر ایرانی ایران وایر
«پرنده کوچولو نه پرنده بود نه کوچولو» منتشر شد خبرگزاری کتاب ایران
پنجمین روز سال، ساعت بیست بانک اطلاعات کتاب ایران
حکایت یک شاعر از فراز و فرودهای خروج از ایران کیهان لندن
آشغال‌های مهم بانک اطلاعات کتاب ایران
گفتگو با فاطمه اختصاری؛ ممیزی، زندان، مهاجرت و زنانگی تریبون زمانه
چه کسی به «با موش‌ها» مجوز داده‌است؟ مشرق نیوز
آقای جنتی اشعار کتاب «با موش‌ها» را در جمع خانوادگی بخوانید! وب‌سایت بنیانا
از «عریضه‌نویسی‌های خیابان خیام» تا «خون به پا خواهد شد» خبرگزاری کتاب ایران
کتاب شعر زنده‌یاد الهام اسلامی منتشر شد خبرگزاری مهر
مجموعه‌اشعار «پوست‌اندازی» در لاهیجان نقد و بررسی شد وب‌سایت لاهیگ
«انقراض پلنگ ایرانی با افزایش بی‌رویه گوسفندان» در یک هفته به چاپ سوم رسید خبرگزاری کتاب ایران
تعطیلی ۲۹ غرفه و جمع‌آوری برخی کتاب‌ها از نمایشگاه کتاب خبرگزاری هرانا
فراز و فرودهای غزل پست‌مدرن خبرگزاری ایسنا
گفتگوی نگام با بنیامین پورحسن پایگاه خبری نگام
شلیک به قلب خاطره جامعه خبری تحلیلی الف
بی‌سوادی در شعر امروز بیداد می‌کند بایگانی‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine نشریهٔ بامداد جنوب
بت بزرگ، فاطمه اختصاری وب‌سایت سایه‌ها
دلقک‌بازی جلوی جوخه اعدام، مجموعه شعری از سید مهدی موسوی وب‌سایت سایه‌ها
[۱] مجموعه‌شعر « زندگی یه دوبانده ی محضه» رونمایی می‌شود وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد
معرفی صداهای نو: امیر سنجری، شاعر و ترانه‌سرا وب‌سایت سایه‌ها
رقصیدن با چند جذامی چاق نبض هنر
پرنده کرد نگاهی به: مجموعه شعر «به روش سامورایی» از سید مهدی موسوی وب‌سایت سایه‌ها
جعفری، سمانه، نقدی بر غزل پست‌مدرن فصلنامهٔ علمی، تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی
غزل پست مدرن چیست؟ – بخش اول روزنامه ۸ صبح
آیا غزل پست مدرن ترکیبی پارادوکسیکال است؟ وب‌سایت سایه‌ها
به خاطر یک مشت سوءتفاهم وب‌سایت آوانگاردها
نوشتن همان و اتهام سیاه‌نمایی همان روزنامه بهار
شعر “پُست‌مدرن” یا “پَستِ مدرن”؟ نسیم آنلاین
شاهین نجفی: عده‌ای هنوز تکلیفشان با هنر مشخص نیست صدای آمریکا
سوءتفاهمی به نام پست‌مدرن خبرگزاری ایکنا
مفتون امینی: شعر پست‌مدرن، زندگی انسان امروز را به تمسخر می‌گیرد خبرگزاری ایسنا
از شعر تا غزل، سایه و شاملو پایگاه خبری و تحلیلی انصاف
مردم میل به نو کردن غزل دارند روزنامهٔ قانون
تا تو هستی و غزل هست، دلم تنها نیست مؤسسه تبیان
غزل دهه ۹۰ عقب‌تر از غزل دهه ۷۰ است قدس آنلاین
یوسفیان دارانی، سودابه، بررسی سبکی غزلیات اجتماعی عارف قزوینی و مقایسه با شاعران همدوره (لایۀ ایدئولوژی) فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی
ضیاء موحد: حکم نمی‌دهم؛ غزل برای من تمام شده‌است خبرگزاری ایسنا
ضیاء موحد : قالب شعری غزل مرده‌است مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی
فرزند زمانۀ خویش بودن مؤسسه تبیان
تجلیل از محمدعلی بهمنی در اجلاس شاعران روزنامهٔ دنیای اقتصاد
سوء تفاهمی به نام غزل پست مدرن خبرگزاری تسنیم
غزل پست‌مدرن چیست؟ مجله ویستا
غزل پست مدرن دست‌پرورده عملکرد فرهنگی دولت دهه ۷۰ است بایگانی‌شده در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine جام نیوز
مهدی موسوی چه کسی است و چگونه به خواننده مرتد کمک می‌رساند؟ باشگاه خبرنگاران جوان
بهمنی: انکار غزل پست مدرن، انکار خود ماست خبرگزاری کتاب ایران
نصرت‌الهی: غزل امروز می‌تواند مرزهای تکنیکی و مفهومی را درنوردد خبرگزاری کتاب ایران
غزل معاصر، برخلاف نظر شاملو جوابگوی نیاز امروز است خبرگزاری ایبنا
خراسانی، محبوبه، سبک‌شناسی غزل پست‌مدرنپایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی
قلاوندی، زیبا، تحلیل کارکرد واژگان در غزل پست مدرن دهه ی هشتاد پایان‌نامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سلمان فارسی کازرون
کریمی، حسین، نقد ساختاری و محتوایی غزل پست مدرن پایان‌نامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

عبدالله محمدزاده سامانلو

مدیر کانون شاعران معاصر، شاعر و ترانه سرا و گردآورنده کتاب برگزیده سیمرغ شعر (شاعران برگزیده سراسر کشور) فارغ التحصیل در مقطع کارشناسی در رشته ادبیات فارسی