کتاب شعر و تجربه نقادی هنر ویلهم دیلتای

کتاب شعر و تجربه نقادی هنر

نویسنده : ویلهلم دیلتای

مترجم : منوچهر صانعی‌دره‌بیدی

درباره کتاب شعر و تجربه

 این کتاب شامل دو بخش یا دو پاره است. اول آن شرح و بسط فنون فن شعر جدید است و بخش دوم به تحلیل آثار دو شاعر بزرگ آلمانی، گوته و هولدرلین، پرداخته که ضمن آن به آرای شکسپیر و روسو و برخی شعرهای دیگر نیز پرداخته می شود. در این مجلد آن مقالاتی از دیلتای را گزینش کرده‌ایم که مهم‌ترین مشارکت‌های آن در فهم فلسفی شعر و نقد ادبی است. مقاله «سه دوره زیبایی‌شناسی جدید و وظیفه آن در عصر حاضر» را، که به زیبایی‌شناسی عمومی‌ترین معنی آن می‌پردازد، آورده‌ایم. صاحب دیلتای فیلسوفی حرفه‌ای بود، نزدیکی ویژگی به شاعران و فیلسوف‌شاعرها از قبیله گوته، شیلر و هولدرلین حس می‌کرد. دیلتای مدعی است که از زمان رنسانس، وقتی هنرهای بصری هنوز مستعد بود که جهان‌بینی اعصار را تجسم می‌کرد، تصور ما از آن چنان پیچیده‌شده است که فقط ادبیات هنوز نمی‌تواند آن را بیان کند. در حالی که موسیقی محدود به توالی اصوات (تُن‌ها) است در زمان و بصری‌ها به چیزی محدود می‌شود که می‌توان در یک هنر چهارچوب آنی بگنجد، وساطت واژه‌ها را می‌توان در آن واحد در جهات مختلف هدایت کند.

بخش هایی از کتاب

مقدمه مترجم

کتابی که پیش رو دارید جلد پنجم از مجموعه شش جلدی گزیده آثار دیلتای است که جلد اول تا چهارم آن پیش از این به همت انتشارات ققنوس چاپ و منتشر شده و در دسترس علاقه مندان است. ویراستاران آثار دیلتای این مجلد را « شعر و تجربه » نامیده اند و محتوای آن نقد ادبی یا بهتر بگوییم نقد هنر است. خود دیلتای در نوشته هایی که در این مجلد گردآوری شده، آن را به تقلید از ارسطو « فن شعر » نامیده است و در واقع شعر و تجربه او جایگزین فن شعر ارسطوست.
ادعای دیلتای این است که دوران فن شعر ارسطو سپری شده و چون هر زمانی نیاز به تدوین یک فن شعرِ خاص خود دارد، باید برای این زمان فن شعر جدیدی نوشته شود.
این کتاب شامل دو بخش یا دو پاره است. بخش اول آن شرح و بسط فنون فن شعر جدید است و بخش دوم به تحلیل آثار دو شاعر بزرگ آلمانی، گوته و هولدرلین، پرداخته که ضمن آن به آرای شکسپیر و روسو و بعضی شعرای دیگر نیز پرداخته است.
در بخش اول عنوان « تخیل شاعر » شامل چهار قسمت است. در قسمت اول ماهیت فن شعر بازمانده از ارسطو با اقتضائات فن شعر جدید در آثار نویسندگان و شاعرانی چون گوته، شیلر و برادران شلگل بررسی شده است و زمینه را برای تدوین یک فن شعر جدید فراهم می کند.
قسمت دوم شامل سه فصل است: در فصل اول دیلتای به ذکر سرشت و خصلت شاعر پرداخته است. در فصل دوم ماهیت آفرینش شعری را از دیدگاه روان شناسی تشریح کرده است. در این جا از تفاوت تصور، احساس و اراده و تعامل آن ها در شکل گیری مفاهیم زیستی سخن می گوید و سپس مفاهیم زیبایی شناختی را از آن ها استنتاج می کند.
در فصل سوم نمونه هایی از رفتار و آثار شاعران را به عنوان شاهد ادعا می آورد. در این مورد نمونه هایی از گوته و شکسپیر و بعضی شاعران دیگر آورده است.
قسمت سوم به مبحث مهم، ظریف و دشوارفهم « صورت نوعی » ( کنایی = Typical ) در شعر پرداخته، و احساسات شاعرانه را به عنوان بازتاب های تجربه های زیسته در ذهن شاعر ذکر کرده است.
در قسمت چهارم کوشیده است اصول فن شعر جدید را از داده های تجربه زیسته استنتاج کند. این قسمت شامل سه فصل است؛ در فصل اول به خلاقیت ذهن شاعر پرداخته است. در فصل دوم فنون شاعری را بررسی می کند. در فصل سوم به تحلیل این مطلب پرداخته که یک فن شعر کلی ( جهانی ) و ضروری وجود ندارد بلکه فن شعر دارای ساختار و شرایط تاریخی است.
به این مطلب در فصول قبلی اجمالاً اشاره شده است. در این جا به نکته تاریخی دقیق و مهمی پرداخته که اولین بار در عصر جدید در قرن هجدهم مورد توجه ویکو و هیوم واقع شد و آن تجانس و هماهنگی عناصر فرهنگی و تاریخی است: اقتصاد، حقوق، سیاست، علم، اخلاق و… در یک دوره تاریخی مفروض با هم تناسب و تجانس دارند؛ یا با هم رشد می کنند، یا با هم درجا می زنند، یا با هم فرومی پاشند و این مورد اخیر مرگ آن تمدن است.
سپس در همین بخش به تشریح سه دوره زیبایی شناسی در عصر جدید می پردازد: اول این که الگوی زندگی متعارف و سنتی کهنه و فرسوده شده و باید آن را رها کرد. دوم این که شعر جدید در فکر احیای طبیعت گرایی دوره یونانی است. الگوی این دوره علوم آناتومی و فیزیولوژی است که اندام های زنده را آن گونه که هست نشان می دهند.
در این دوره چاقوی شاعران از چاقوی جراحان تیزتر است. سوم این که حرکت هنر به جلو بر اساس طبیعت خالق آن یعنی انسان است. سپس به شرح اصول و مبانی و موضوعات و مسائل زیبایی شناسی در سه قرن هفدهم، هجدهم و نوزدهم پرداخته است. در قرن هفدهم اصول زیبایی شناسی بر اساس قوانین عقلی و ریاضیِ علوم طبیعیِ برآمده از فلسفه لایب نیتس و در قرن هجدهم تحلیل انطباعات حسی ـ زیبایی و در قرن نوزدهم روش تاریخی تحلیل مفاهیم زیبایی شناسی مورد توجه بوده و دیلتای به تشریح آن ها پرداخته است.
مطالب فوق جمعا بخش اول کتاب را تشکیل می دهد. نویسنده در بخش دوم به شرح آرا، تخیل و زندگی دو شاعر بزرگ آلمان، گوته و هولدرلین، پرداخته، و در خلال آن ها اشاره هایی به آرای شکسپیر و روسو و بعضی دیگر از شاعران آلمانی کرده است. « تجربه های زیسته » این شاعران مورد تحلیل و بررسی واقع شده است. دیلتای در ضمنِ این بررسی ها بسیاری از آرای بدیع خود را در مورد ماهیت « فن شعر جدید » آورده است.
به نظر دیلتای دانش فن شعر کلیت و ضرورتی از نوع علوم طبیعی ندارد که بتوان یک بار و برای همیشه یک دانش فن شعر کلی تدوین کرد بلکه اصول و مبانی آن متناسب با شرایط تاریخی معتبر است و برای هر دوره تاریخی باید یک فن شعر خاص تدوین کرد.
اما صرف نظر از آرای دیلتای، دانشِ فن شعر یا نقد ادبی ( و متناسب با درک دیلتای در این کتابْ نقد هنر ) از زمان ارسطو تا دوران معاصر موضوع بحث و تحلیل های گوناگون بوده است. بر اساس درک دیلتای، ادبیات و هنر شاخه ای از علوم انسانی است و اصول کلی آن تابع قوانین این علوم در مقابل علوم طبیعی است. اجمالاً « نقد ادبی » را می توان « سخن سنجی » و « سخن شناسی » نامید ( زرین کوب، نقد ادبی، ص ۵ ) .
در شکل گیری « نقد ادبی » مذاهب و آرای فلسفی و دیدگاه های ادبی دخالت داشته است ( همان، ص ۳۷ ) . مبدا هنر آفرینش روح انسان است و غایت آن آزاد شدن انسان. در واقع فرایند آزاد شدن انسان، بریدن از قید و بندهاست یا آزاد شدن از قید و بندها. این وضعیت روحی در یونان در پرتو باور به تعدد خدایان فراهم شده است. « این تعدد خدایان شاید یونان را از پایبندی به عقاید جزمی تا حدی مانع می شد… » ( زرین کوب، ارسطو و فن شعر، ص ۷۹ ) .
آثار هومر، ایلیاد و ادیسه، منبع بزرگ الهام بخش عواطف انسانی و کوشش انسان برای بقای خویش در پرتو صفات بشری است که گاهی در آن کار به جنگ با خدایان هم می کشد. این خاصیت آزادسازی انسان در پرتو صفات برجسته خود او البته در شاهنامه فردوسی بسیار قوی تر است. اگر آثار هنری کلید رهایی انسان باشد شاهنامه در راس آن هاست.

عبدالله محمدزاده سامانلو

مدیر کانون شاعران معاصر، شاعر و ترانه سرا و گردآورنده کتاب برگزیده سیمرغ شعر (شاعران برگزیده سراسر کشور) فارغ التحصیل در مقطع کارشناسی در رشته ادبیات فارسی