حسین منزوی؛ بیوگرافی و آثار ماندگار
معرفی کتاب زندگی نامه حسین منزوی
حسین منزوی از شاعران معاصر مشهور ماست. اگر به شعر علاقه دارید، قطعا غزل‌های بدیع و پراحساس او را خوانده‌اید یا به احتمال زیاد یکی از ترانه‌های دلکش او را از زبان خوانندگان مختلف شنیده‌اید. منزوی همچون نامش شاعری گوشه‌گیر بود، اما شعر او تحولی بزرگ در عرصه غزل‌های نو ایجاد کرد. در این مقاله، درباره این شاعر فرهیخته می‌گوییم و در انتها برخی آثارش را معرفی می‌کنیم.
دوران کودکی و جوانی و تحصیلات
حسین منزوی، شاعر و ترانه‌سرای معاصر، یکم مهرماه ۱۳۲۵ خورشیدی در یکی از روستاهای زنجان متولد شد. پدر و مادرش معلم بودند. پدرش علاوه بر معلمی، شاعر هم بود و به‌زبان ترکی شعر می‌سرود. هنوز بعضی افراد در زنجان پدر مرحوم او را به یاد دارند. مادر حسین نیز معلم روستاهای اطراف زنجان بود.
حسین منزوی در چنین خانواده‌ای پرورش یافت و خیلی زود استعداد شاعری خود را نشان داد. پنجم دبستان بود که شعری به دستش دادند تا بخواند، یک مثنوی که مطلعش چنین بود: دبستان پرورد گل‌های خندان/ دبستان پرورد مرغان خوش‌خوان. او در تمرینات شعرخوانی این مطلع را به این شکل تغییر داد: دبستان پرورد سرباز جنگی/ دبستان پرورد توپ و تفنگی. این اولین بیتی بود که حسین ساخت.
پس از پایان تحصیلات مقدماتی، حسین به تهران رفت. او وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد، اما پس از چند ترم این رشته را رها کرد و سراغ جامعه‌شناسی رفت. البته در آن رشته نیز دوام نیاورد. منزوی از اول هم درس‌خوان نبود. به‌گفته خودش: «در وصف تنبلی ذاتی خودم در درس‌خواندن بگویم که من اصلا عادت نداشتم کتاب به مدرسه ببرم. مثلا اگر قرار بود صفحه فلان تا فلان را در کلاس بخوانیم، من آن چند صفحه را از کتاب جدا می‌کردم و توی جیب پشت شلوار می‌گذاشتم و به مدرسه می‌رفتم.»
ورود به رادیو ملی ایران و همکاری با مجله رودکی
حسین منزوی پس از نیمه‌کاره‌گذاشتن تحصیلات، با توجه به اسم و رسمی که به‌عنوان شاعری جوان بااستعداد کسب کرده بود، وارد رادیو ملی ایران شد. او در کنار نادر نادرپور، در گروه «ادب امروز» مشغول به کار شد. پس از کسب تجربه، منزوی به‌تنهایی مسئولیت برنامه‌هایی مانند «کتاب روز»، «یک شعر و یک شاعر»، «شعر ما و شاعران ما»، «آیینه و ترازو» و «آیینه آدینه» را بر عهده گرفت.
در کنار اینها، حسین با مجله ادبی «رودکی» نیز همکاری داشت و مسئول صفحه شعر این مجله بود.
فعالیت‌های پس از انقلاب
پس از انقلاب ۵۷، منزوی در کنار پرویز خرسند مدت کوتاهی مسئول دفتر مجله سروش شد، اما با برکناری خرسند، او نیز بیکار شد. منزوی که با مشکلات مالی دست‌به‌گریبان بود، مدتی در فرهنگستان نیاوران و کتابخانه حسینیه ارشاد کار کرد. او حتی مدتی به تدریس خصوصی روی آورد و سپس در کنار اخوان ثالث، در انتشارات انقلاب اسلامی با سمت ویراستار مشغول به کار شد.
ازدواج، جدایی و تأثیر آن بر شعر منزوی
زندگی منزوی را نمی‌توان چندان پرفرازونشیب دانست و ازدواجش یکی از معدود وقایع خاص زندگی‌اش محسوب می‌شود. حسین منزوی در سال ۱۳۵۴ ازدواج کرد. حاصل این ازدواج تنها دخترش به‌نام غزل بود. متأسفانه عمر این ازدواج کوتاه بود. او در سال ۱۳۶۰ ناخواسته از همسرش جدا شد و این جدایی تأثیر عمیقی بر او گذاشت، چنانکه شعری در وصفش سرود:
جهان برای همیشه سیاه بر تن کرد/ شبی که ماه تمام تو در محاق افتاد
تو فصل مشترک عشق و شعر من بودی/ که با جدایی تو بینشان طلاق افتاد
به باور دل ناباورم نمی‌گنجید/ هنوز هم که مرا با تو این فراق افتاد
همسر منزوی حضانت غزل را بر عهده گرفت و منزوی این کارش را «فداکاری بزرگی» نامید که هرگز از یادش نخواهد رفت.
استعداد شگرف شاعر جوان
منزوی از همان کودکی استعداد شاعری‌اش را نشان داد. او کارش در عالم شعر را با چاپ برخی از غزل‌هایش در مجلات ادبی آن دوران آغاز کرد. در همان زمان هم دیگران تحت‌تأثیر اشعار بی‌نقص این شاعر گمنام و شهرستانی قرار می‌گرفتند. مثلا وقتی منزوی اولین مجموعه اشعارش را به فریدون مشیری داد تا آنها را چاپ کنند، مشیری چنان از پختگی شعر شاعر جوان متحیر بود که تصور کرد حسین منزوی اشعار خود را از کسی دزدیده است!
نمونه دیگر نعمت‌الله جهان‌بانویی، مدیر مسئول مجله فردوسی، بود که در بهار ۴۷ اولین بار نام منزوی را زیر شعری دید که او برایش فرستاده بود. جهان‌بانویی که شعر و غزل را خوب می‌شناخت، از غزلی که منزوی ۲۲ساله با مطلع زیر برایش فرستاده بود حیرت کرد و آن را در همان سال در مجله چاپ کرد:
لبت صریح‌ترین آیه شکوفایی است/ چشم‌هایت، شعر سیاه گویایی است
چاپ این اشعار در کنار انتشار اولین مجموعه آثار باعث شکل‌گیری جریانی شد که بعدها به غزل نو معروف شد.
چاپ اولین مجموعه اشعار
منزوی اولین دفتر شعرش را در سال ۱۳۵۰ خورشیدی و با همکاری انتشارات بامداد با عنوان «حنجره زخمی غزل» به چاپ رساند. این دفتر سکوی پرتابی برای منزوی شد چراکه نام او را بر سر زبان بزرگان و دوستداران شعر انداخت. او بابت همین دفتر شعر برنده جایزه بنیاد انجمن شعر فروغ شد که در آن دوران از بنیادهای برجسته شعر بود.
ترانه‌سرایی منزوی
یکی دیگر از جنبه‌های شهرت این شاعر فرهیخته، توانایی وی در ترانه‌سرایی بود. منزوی حدود ۱۵۰ ترانه سروده است که بیشتر آنها در قالب دوبیتی‌های پیوسته با زبانی ساده و شیوا تحسین بسیاری از طرف‌داران ترانه‌سرایی را در پی داشت. برخی از خوانندگان برجسته مانند علیرضا افتخاری، همایون شجریان و کوروش یغمایی ترانه‌های منزوی را به صدای خوش خوانده‌اند.
سال‌های پایانی و مرگ
حسین در هیچ‌کدام از این کارها جای ثابتی پیدا نکرد. او به شهرش بازگشت و تا پایان عمر در کنار پدر و مادرش به‌کمک حق‌التالیف دفاتر شعرش روزگار گذراند. در نهایت، حسین منزوی به تاریخ ۱۶ اردیبهشت ۱۳۸۳ مدت کوتاهی پس از مرگ پدرش، کنار او در قبرستان پایین شهر زنجان آرام گرفت.
نگاهی به شعر منزوی
پیش از هر توضیحی، باید به سراغ نظر خود شاعر درباره جان‌مایه اشعارش برویم. منزوی عشق را درون‌مایه تمام فعالیت‌هایش در عرصه شعر می‌داند. تعجبی ندارد که بیشتر اشعار او نیز در قالب غزل نو سروده شده‌اند.
مفسران منزوی را یکی از تأثیرگذارترین شاعران معاصر در حوزه غزل نو می‌دانند. برخی حتی تأثیر او بر این عرصه را انقلابی توصیف می‌کنند، چراکه منزوی از شاعرانی بود که غزل را نجات دادند. در دورانی که با ظهور شعر نیمایی این تصور می‌رفت که قالب غزل به‌بهانه کهنه‌بودن کنار گذاشته شود، امثال منزوی بودند که با ترکیب‌های جدید و نوآورانه به این قالب جانی دوباره بخشیدند؛ حسین منزوی غزل را جانی دوباره بخشید.
حافظ شاعری بود که شعر را به آسمان‌ها برد و منزوی شاعری بود که شعر را از آسمان به زمین آورد و در دسترس مردم قرار داد.
– محمدرضا شفیعی کدکنی
شعر منزوی بسیار عاطفی است. یکی از این عواطف که لابه‌لای ابیات او به چشم می‌آید، «حسرت» است. این مفهوم در شعر منزوی را می‌توان به ۲ دسته شخصی و اجتماعی تقسیم کرد. تجربیات زندگی منزوی مانند جدایی از همسرش، مرگ برادرش و گله از سرنوشت جان‌مایه این حسرت در شعر شاعرند.
دریا نبودم اما طوفان سرشت من بود/ گرداب خویش گشتن در سرنوشت من بود
چون موج در تلاطم در ورطه زنده بودن/ هم سرنوشت من بود، هم در سرشت من بود
خونم اگر نبارید شعر تری نرویید/ در دیم‌زار عمرم این کشت‌وکار من بود
منزوی علاوه بر غزل، در سرایش شعر سپید و نیمایی نیز چیره‌دست بود.
کتاب‌های حسین منزوی
در دوران حیاتش، حسین منزوی اشعار زیادی سرود که در تعدادی دفتر شعر به چاپ رسیده‌اند. در سال‌های اخیر، برخی محققان و علاقه‌مندان به منزوی اشعار او را در قالب مجموعه اشعار چاپ کرده‌اند که آنها را در ادامه معرفی می‌کنیم.
۱. گزیده اشعار حسین منزوی
انتشارات: مروارید
تعداد صفحه: ۲۵۸
این کتاب که به‌تازگی در سال ۱۴۰۱ منتشر شده است، گزیده اشعار منزوی در قالب‌های مختلف شعر فارسی مانند مثنوی، قصیده، چهارپاره، رباعی و شعرهای نیمایی است. محمد فتحی، گردآورنده اشعار، در این کتاب کوشیده است تا مجموعه‌ای از شعرهای شاعر را گرد آورد که کمتر برای مخاطبان شناخته‌شده‌اند. فتحی در سال‌های گذشته نیز برخی دفاتر شعر شاعر را به چاپ رسانده بود.
۲. از سرشت و سرنوشت
گزیده غزل‌های حسین منزوی
انتشارات: فصل پنجم
تعداد صفحه: ۲۰۰
در این کتاب، گزیده غزل‌های حسین منزوی به‌انتخاب برادرش بهروز منزوی گردآوری شده‌اند.
۳. از ترمه و تغزل
انتشارات: روزبهان
تعداد صفحه: ۲۹۶
در این کتاب، گزیده‌ای از اشعار منزوی به‌انتخاب و نظارت او گردآوری شده‌اند. این گزیده اشعار از دفاتر شعر متعدد شاعر انتخاب شده‌اند. در این کتاب نیز می‌توان انواع اشعار سروده‌شده او در قالب‌های مختلف را یافت.
۴. دودمان
اشعار ترکی حسین منزوی
انتشارات: فصل پنجم
تعداد صفحه: ۲۰۸
مانند پدرش، حسن منزوی اشعار ترکی هم سروده است. کتاب «دودمان» شامل اشعار ترکی منزوی است که با تلاش برادرش بهروز منزوی به فارسی نیز ترجمه شده‌اند. زبان مادری منزوی ترکی بود و اشعار او به زبان ترکی در بخش‌های ترک‌زبان کشورمان، به‌خصوص زنجان، پرخواننده است.
۵. این ترک پارسی‌گوی
نقد شعر حسین منزوی
انتشارات: سوره مهر
تعداد صفحه: ۳۲۴
یکی از کتاب‌های تأمل‌برانگیز که ما را با قدرت تحلیل و دانش شعری منزوی آشنا می‌کند، تحلیل اشعار شهریار توسط اوست. این کتاب که به‌تازگی در سال ۱۴۰۱ منتشر شده است، هم برای دوستداران منزوی و هم علاقه‌مندان به شهریار جالب‌توجه خواهد بود. منزوی در توصیف شهریار می‌گوید: «اگر دفتر خواجه صحنه فال من بوده باشد، دیوان شهریار عرصه تماشای من است.»
۶. سیب نقره‌ای ماه
تحلیل غزل های حسین منزوی
انتشارات: مروارید
تعداد صفحه: ۲۶۰
این کتاب به‌قلم منزوی نیست، اما درباره اوست. روح‌الله کاظمی، دبیر ادبیات فارسی، در این کتاب اشعار و به‌خصوص غزل‌های منزوی را تحلیل و معنی کرده است. نویسنده می‌کوشد تا با بررسی این اشعار، نقش حسین منزوی در تحول غزل نو را نمایان کند.
۷. از عشق تا عشق
عشق در اشعار حسین منزوی
انتشارات: فصل پنجم
تعداد صفحه: ۳۶۸
کتاب «از عشق تا عشق» حاصل گفت‌‌وگوی ابراهیم اسماعیلی اراضی با حسین منزوی است. در این کتاب، منزوی از دوران کودکی و دانشجویی خود می‌گوید. این کتاب بیشتر دربرگیرنده خاطرات پیش از انقلاب اوست. متأسفانه مصاحبه‌کننده به‌درخواست خود منزوی، گفت‌‌‌وگو را ناتمام می‌گذارد. بنابراین این کتاب با زیرعنوان «گفت‌‌وگوی بلند ناتمام» منتشر شده است. البته با مطالعه این اثر شما با اولین تجربیات شاعری او آشنا می‌شوید که بسیار ارزشمند است.
۸. مجموعه اشعار حسین منزوی
مجموعه اشعار حسین منزوی
انتشارات: نگاه
تعداد صفحه: ۱۰۴۸
این اثر که در سال ۱۳۹۹ به چاپ رسیده است، شامل تمام اشعار حسین منزوی و مرجعی برای علاقه‌مندان است.
عبدالله محمدزاده سامانلو
مدیر کانون شاعران معاصر، شاعر و ترانه سرا و گردآورنده کتاب برگزیده سیمرغ شعر (شاعران برگزیده سراسر کشور) فارغ التحصیل در مقطع کارشناسی در رشته ادبیات فارسی
